Eyrarbakki, sem er staðsettur á suðurströnd Íslands, var mikilvæg höfn á víkingaöld (um 870–1100 e.Kr.), þó að fornleifafræðilegar og sögulegar heimildir um þróun byggðar séu takmarkaðar samanborið við aðra íslenska staði. Víðara samhengi byggðamynstra á Íslandi og svæðisbundinnar virkni veitir innsýn í hlutverk og þróun Eyrarbakka. Skoðum málið með aðstoð gervigreindar.

Fyrri landnámsbylgjan (um 870–930 e.Kr.)

Upphaf landnáms: Ísland var aðallega byggt af norrænum víkingum, með framlagi frá keltneskum íbúum, frá og með um 870 e.Kr. Strandstaðsetning Eyrarbakka í frjósömu Árnessýslu, nálægt Ölfusá, gerði það að kjörnum stað fyrir fyrstu landnema sem leituðu að ræktanlegu landi og aðgangi að sjávarauðlindum. Landnámabók nefnir landnema á nálægum svæðum, svo sem Loftur Ormsson í Gaulverjabæ,  Hásteinn Atlason að Stjörnusteinum Stokkseyri, og Hallstein sem hann gaf Eyrarbakka. Þórir Árnason að Selfossi. Herjólfur Bárðarson sem fékk Selvog af Ingólfi Arnarsyni en flutti sig svo á gróðursælla svæði austur fyrir Ölfusá.  Þá er Einarshafnar snemma getið sem bendir til þess að Eyrarbakki hafi verið hluti af neti strandbæja allt austur að Þjórsá.

Efnahagur og lífsviðurværi:
Fyrstu byggðir byggðust á blönduðu hagkerfi landbúnaðar (bygg, búfénaður eins og sauðfé og nautgripir), fiskveiða og veiða (selir, fuglar). Nálægð Eyrarbakka við sjóinn auðveldaði fiskveiðar og viðskipti, sem líklega laðaði að landnema sem stofnuðu litla, dreifða bæi frekar en miðlægt þorp, svo sem fjöldi hjáleiga og smájarða á svæðinu gefur til kynna.


Þróun á víkingaöld (um 930–1100 e.Kr.)

Höfn og verslun: Hlutverk Eyrarbakka sem hafnar er líklega vegna aðgengilegustu hafnarkostanna fyrir Suðurlandi og aðgengis að verslunarleiðum sem tengdu Ísland við Noreg, Bretlandseyjar og víðar. Innfluttar vörur eins og timbur, járn og lúxusvörur (t.d. glerperlur) sem fundust á nálægum stöðum benda til þess að Eyrarbakki hafi verið hluti af svæðisbundnum verslunarnetum.

Félagslegt skipulag: Byggðir í kringum Eyrarbakka voru skipulagðar undir stjórn goða, sem stjórnuðu auðlindum og miðlaði í deilum. Alþingi, sem stofnað var um 930 e.Kr. á Þingvöllum (Innan við dagleið frá Eyrarbakka fyrir ríðandi mann), bendir til þess að svæðið hafi verið samofið nýju laga- og stjórnmálakerfi Íslands. Á Eyrarbakka mætti hugsa sér að hafi verið haldnir árstíðabundnir markaðir við komu kaupskipa frá Noregi og Bretlandseyjum.

Fornleifafræðilegar vísbendingar: Fáar byggingar frá víkingaöld hafa verið grafnar upp beint á Eyrarbakka, en nálægir staðir eins og Stóraborg sýna dæmigerð langhús (með torfveggjum, timburgrind) og merki um járnvinnslu, vefnað og fiskveiðar. Þetta bendir til þess að byggðir Eyrarbakka hafi verið litlar en sjálfstæðar og einbeittar að sjómennsku. Byggingarefni mest megnis fengið af staðnum, hraungrýti og torf í hlaðna veggi, birki af svæðinu og innfluttir viðir í þakvirki klætt með torfi. Innviðir líklega af skornum skammti.

Aðlögun að umhverfinu: Eldfjallajarðvegur svæðisins og strandloftslag studdu landbúnað, en landnemar stóðu frammi fyrir áskorunum eins og jarðvegseyðingu og hörðum vetrum. Þeir aðlöguðust með því að byggja upp endingargóð torfvirki og auka fjölbreytni fæðuauðlinda, þar sem höfnin á Eyrarbakka auðveldaði aðgang að fiski og verslunarvörum til að bæta við staðbundna framleiðslu.

Lok víkingaaldar (um 1100 e.Kr.)

Þétting byggðar: Á síðari hluta víkingaaldarinnar jókst íbúafjöldi Íslands og land varð af skornum skammti, sem leiddi til skýrari landamæra og félagslegrar stigveldis. Eyrarbakki var líklega áfram mikilvæg höfn vegna stefnumótandi staðsetningu sem tryggði áframhaldandi notkun, þó svo Hafnafjörður væri orðin umfangsmeiri landshöfn í lok vikingaaldar.
Kristnisetning: Upptaka kristni um 1000 e.Kr., sem formlega var staðfest á Alþingi, hafði áhrif á byggðir. Litlar kirkjur, bænahús eða kristnir grafreitir kunna að hafa komið fram nálægt Eyrarbakka (samanber grafreit á Gónhól), eins og sést á öðrum stöðum á Suðurlandi eins og Þorláksbúð í Skálholti.

Hnignun víkingatímans: Við lok víkingatímans samþættist Ísland við víðtækari stjórnmála- og kirkjutengsl Norðurlanda. Hlutverk Eyrarbakka sem hafnar var enn til staðar, en líklega breyttist mikilvægi hennar þegar verslun miðstýrðist í færri, stærri höfnum eftir 1100 e.Kr. Höfnin hafi þá fallið undir yfirráð Skálholtsbiskups þar til hún varð mkilvægasta verslunarhöfn Danakonungs á 17 og 18 öld.

Takmarkanir og eyður

Áræðanlegar heimildir: Ólíkt stöðum innlands eins og Hofstöðum skortir Eyrarbakka ítarlegar fornleifarannsóknir frá víkingaöld, þannig að mikið er ályktað út frá svæðisbundnum mynstrum. Landnámabók og sögur nefna nálæga landnema en sjaldan Eyrarbakka sjálfan. Yfirleitt var talað um "Eyrar" sem samheiti yfir svæðið milli Ölfusá og Þjórsá.

Rof og nútímaþróun: Strandrof og síðari byggingarframkvæmdir kunna að hafa eyðilagt vísbendingar um fyrri byggðir, sem flækir endurgerð víkingasögu Eyrarbakka.