Á árunum 1702 - 1714 voru þeir Páll Vídalín og Árni Magnússon skipaðir í nefnd á vegum konungs sem kanna átti kosti þess og galla að hverfa frá hefðbundinni einokunarverslun þar sem hver og einn kaupmaður stundaði verslun á tilteknu svæði með konungsleyfi og stofna íslenskt fyrirtæki sem hefði alfarið umsjón og einkaleyfi með allri íslandsverslun. Tilgangurinn var að hámarka hagnað af versluninni á Íslandi sem kæmi til vegna hagræðingar og því meiri skatttekjur rynnu til ríkissjóðs. Eftir að Árni og Páll höfðu kannað landsins gagn og nauðsynjar lögðust þeir alfarið gegn hugmyndinni um fyrirtækið og vildu halda í þá konngs verslun sem fyrir var. Það var ekki sist vegna hagsmuna íbúa Suðurlands til að halda úti heilsársverslun á Eyrarbakka. 

 

Forsagan:

Þann 20. apríl 1602, veitti Kristján 4 Danakonungur forréttindi fyrir Kaupmannahöfn, Malmö og Helsingør til að stunda einkaverslun á Íslandi til ársins 1614. Samhliða voru gefnar út ákveðnar reglur og tilmæli.

Þannig er áréttað, að kaupmönnum sé skylt að sjá Íslandi fyrir góðum og óspilltum kaupmannavörum, og ef það er ekki gert, skulu þeir bera ábyrgð á því gagnvart konungi. Þeir mega ekki hækka vöruverðið að eigin geðþótta heldur selja þær eftir gömlum íslenskum siðum og venjum. Þeim ber að nota íslenskar álnir, mál og þyngd, og allar deilur, sem upp koma milli kaupmanna og Íslendinga, verða að úrskurða á Alþingi.

 

Í upphafi virðist líka hafa verið nokkuð góður skilningur á milli Íslendinga og kaupmanna. Það stóð þó ekki mjög lengi, vegna reglugerðar frá 28. apríl. 1614. Meðal annars kom upp ágreiningur milli Íslendinga og kaupmanna um verð vörunnar. Ríkisstjórnin varð að lokum að grípa inn í og ??setja nákvæma gjaldskrá um viðskipti við Íslendinga. Þessi gjaldskrá var almennt hagstæð fyrir Íslendinga. Samhliða gjaldskránni var gefin út reglugerð um sérréttindi íslenskra kaupmanna þar sem settar eru reglur sem kaupmenn skulu fylgja enn nákvæmari en hinar fyrri. Hér eru sett inn nokkur ný ákvæði í þágu Íslendinga, einkum um viðskipti kaupmanna við íbúana. Það stendur í 14. mgr., að „þeir (kaupmenn) ættu á allan hátt að gæta vinsamlegs og sem sagt góðra siða við bæði veraldlega og klerka, svo að enginn landsbúa gæti með réttu kvartað yfir fyrrnefndum borgurum og kaupmönnum“.

Kaupmenn kvörtuðu mikið yfir nýju gjaldskránni. Þeir töldu að það stæði of nærri hagsmunum þeirra á meðan það kom til móts við óskir Íslendinga í nánast öllum atriðum. Þeir báðu því ítrekað beiðni til ríkisstjórnarinnar um breytingar og ívilnanir, en var ekki sinnt, sennilega aðallega vegna þess að íbúar á Íslandi báru á móti þeim og báðu um að halda gjaldskránni óbreyttri. Jafnframt kvörtuðu Íslendingar yfir því að fyrirtækið hefði að mörgu leyti brotið gegn gjaldskrá, bæði með því að senda of fáar vörur til landsins og af lakari gæðum en áður, auk þess að selja þær á hærra verði en gjaldskráin leyfði. Ríkisstjórnin var hér algjörlega á bandi Íslendinga og sannaði það með því að skipa kaupmönnum að fylgja nákvæmlega ákvæðum gjaldskrár og reglugerðar.

 

Fram til 1660 héldu þær 3 borgir, sem nefndar eru hér að ofan, verslun á Íslandi. Eftir þann tíma, en einkum eftir að íslenska félagið var slitið með tilskipun 7. mars 1662 fengu nokkrir einstakir kaupmenn réttindi til að versla í vissum höfnum á Íslandi. Nokkru fyrir og eftir félagsslit voru einnig nokkrar áætlanir í vinnslu um skipulag íslenskrar verslunar og voru langar og miklar samningaviðræður um það. Aðalhlutverkið í þessum samningaviðræðum var í höndum kaupmanns, Jonas Trellund, sem hafði um nokkurra ára skeið notið þeirra forréttinda að versla í nokkrum íslenskum höfnum. Nefnd var skipuð til að rannsaka og fjalla um tillögu hans en ekki virðist hafa tekist að komast að neinni endanlegri niðurstöðu í fyrstu. Endalokin urðu hins vegar á endanum óheppileg skipting landsins í 4 verslunarhéruð, fyrirkomulag sem með tímanum myndi valda svo miklum deilum og ágreiningi og gefa tilefni til svo margra háværra kvartana frá báðum hliðum. Þetta fyrirkomulag var komið á með reglugerð 31. júlí 1662, þar sem jörð var látin í hendur fyrirtækis í 20 ár og 4 verzlunarhéruðum skipt á milli 4 svokallaðra aðalþátttakenda, sem gátu þá hver fyrir sig tekið einstaka hagsmunaaðila inn í félagið.

 

 

Hér voru fyrst settar nokkru strangari reglur um verslun Íslendinga, þar sem íbúar urðu að halda sig stranglega við það hérað sem þeir tilheyrðu en ekki verslun í öðrum héruðum. 

Með tilskipun frá 29. jan. Árið 1684 voru reglurnar hertar enn frekar, með tilliti til þess að missa búsetu sína og verða þræll á Bremerholm fyrir þá sem verslað höfðu við aðra en sína eigin kaupmenn2. Staða Íslendinga varð þó enn óheppilegri með tilskipuninni 2. apríl 1689, því hér er umdæmum fjölgað verulega, þar sem flatarmál hvers einstaks héraðs er eðlilega takmarkað enn meira en áður og íbúar eru bundnir í ýmsum þröngum girðingum. Á þessum tíma var einnig tekinn upp nýr tollur (1684), miklu óhagstæðari fyrir Íslendinga en hin fyrri 1619, þar sem verð á erlendum vörum var hækkað, en það var lækkað á íslenzkum vörum. Árið 1682 bauðst ríkisstjórnin til að koma til móts við Íslendinga gaf hún út skipun til Íslands, að 4 gáfaðir Íslendingar skyldu sendir til að semja um nýja gjaldskrá við verzlunarleigurnar. 3 þeirra komu til Danmerkur árið eftir og tóku þátt í samningaviðræðum, en skoðanir þeirra voru svo bágbornar, að þeir vissu ekki hvernig þeir ættu að fullyrða um skoðun sína.

Um 1700 ríkti svo mikil eymd á Íslandi að nánast virtist sem stórar slóðir landsins myndu leggjast í eyði ef aðstoð kæmi ekki fljótt. Eldgos, rekur ís og óvenju hörð ár ollu slíkri hungursneyð að fólk dó í fjöldamörg á sama tíma og viðskipti og hernaðarleg samskipti voru þrúgandi en nokkru sinni fyrr. Að fengnu leyfi ákváðu íbúarnir á alþingi 1701 að senda einn af flokksstjórunum, Lauritz Gottrup, til Danmerkur til að bera fram kvörtun íbúanna fyrir konungi og athuga hvort þeir gætu fengið einhverja aðstoð og léttir í ýmsum málum. Að beiðni nefndarinnar lagði Gottrup kvartanir sínar fram skriflega og rökstuddi þær ítarlega. Þau voru mörg og margvísleg. Kvartað er yfir kúgun húsráðenda, yfir víðtækri hreinsun þeirra á fiskibátum, þar sem þeir gerðu bændum erfitt fyrir að hreinsa eigin báta, svipta þá fjölda fólks, yfir ólöglegri innheimtu skatta og hlunninda, yfir hinum mikla og yfirgnæfandi fjölda betlara og flækinga sem ráfuðu um landið til hins mikla og óbreyttu síst um viðskiptasambönd og kaupmenn. Hann kvartar þó sérstaklega yfir skaðsemi verslunarhverfanna. Víða þar sem íbúarnir eiga ekki nema hálfan sólarhringsleið til næsta kaupstaðar, neyðast þeir til að fara í nokkurra daga ferðir yfir fjöll og ofsaveður til að komast að kaupstaðnum þar sem þeim er gert að greiða oktroi. Þannig td. td. Hæsavík. Í þessu verslunarhverfi voru 12 tinglavs, þar á meðal einn sem heitir Svalbarsstrond. Héðan var aðeins ein sjómíla til Eyjafjarðar, en 15-16 til Húsavíkur, en landleiðin var 8 mílur og leiðin afar erfið. Svipað var uppi á teningnum með Hof so s hverfið. Milli Keflavíkur og Havnefjarðar voru héruðin svo misskipt, að margir bændur, sem gátu farið 4 ferðir á sólarhring til Keflavíkur, ef nauðsyn krefur, tilheyrðu Havnefjarðarhreppi, sem þeir höfðu 1 eða 2 dagsferðir til. Þar sem þetta og álíka tilfelli áttu sér stað, urðu fátækir bændur oft að vera heima án þess að geta komið í kaupstað, þar sem þeir höfðu hvorki efni á hestum né mönnum í svo langa ferð í miðri mestu umferð, og vildu þeir frekar vera án varninga kaupmanna, þótt þeir hefðu varla efni á, en hætta á að missa land sitt og þræla. Gottrup tókst strax að fá nýja gjaldskrá, mjög hagstæða fyrir Íslendinga. Verð á öllum nauðsynlegum og ómissandi varningi var lækkað umtalsvert á meðan það var hækkað á óþarfa vörum og minnkaði þar með hag kaupmanna verulega.

Nefndin um beiðnir Gottrups vann ötullega að málum veturinn 1701—1702 og skilaði konungi skýrslu sinni í apríl.

 

Í framhaldi af skýrslu nefndarinnar var gert ráð fyrir því að senda nefnd til Íslands til að kanna ástand landsins og aðstæður almennt. Til þess verks skipaði ríkisstjórnin tvo Íslendinga, Árna Magnússon matsmann og Pál Vidalin gildismeistara. Það var ekki lítið verkefni sem þeim var falið, því þeir áttu ekki aðeins að rannsaka og gera nákvæma grein fyrir öllu landi og afla upplýsinga um ótal atriði í stjórnsýslu landsins, skólakerfi, réttarmálum og öðru slíku, heldur einnig að rannsaka og kveða upp dóma í mjög mörgum réttarmálum. Ennfremur þurftu þeir að bregðast við ýmsum beiðnum frá stjórnvöldum af og til.

 

Okkur mun ekki þykja svo undarlegt, þegar rétt er tekið tillit til þessara mörgu og mikilvægu mála, sem nefndin átti að rannsaka, að starf hennar náði yfir 12 ár (1702—1714). Vinna nefndarinnar á Íslandi tafðist verulega vegna þess að Årni Magnússon var ítrekað kallaður til Kaupmannahafnar, einkum vegna samningaviðræðna um viðskipti. 

 

Á árunum 1704—1706 voru nokkrar áætlanir í gangi um stofnun íslensks fyrirtækis. Það virðist hafa verið almenn tilfinning um það sama í Kaupmannahöfn. Hagsmunaráð lagði það til, Verzlunarskólinn mælti með því, kaupmenn kusu það, Gyldenløve landshöfðingi, Kristján Muller amtmaður á Íslandi og Guildman Gottrup, allir sem einn kusu fyrirtækjaverslun. Kaupmenn telja upp ótal ávinning sem af þessu myndi hljótast, þar á meðal eftirfarandi: konungur verður öruggari um skattinn, hægt er að byggja þægileg geymsluhús í Kaupmannahöfn, skip verða smíðuð í konungsríkjum og löndum, Grænlenskt fyrirtæki verður hjálpað, vörurnar sem annars þyrfti að panta frá erlendum stöðum geta verið framleiddar í Danmörku af verslunarfólki, og mun meira verða af verslunarmönnum og meira fé til ráðstöfunar félagsins. Þessar ástæður hljóta að hafa verið, í augum konungs, óneitanlega mjög ánægjulegar. Viðleitni stjórnvalda á þessu tímabili miðaðist meira en nokkru sinni að því að hjálpa dönskum iðnaði og koma nýju lífi í öll mál. Allavega verðskuldaði málið að taka það til vandlegrar skoðunar.

Árni var eindregið á móti tillögunni um að stofna Íslenskt fyrirtæki og vonar að konungur taki tillit til þess að fátækur íslenski almúginn muni búa við enn verri aðstæður en þeir hafa verið með tilkomu fyrirtækjaverslunar. Og hann setur fram nokkrar veigamiklar ástæður til að styðja skoðun sína. Ef fyrirtæki stundaði verslunina væri samræmd og jafngóð eða slæm vara flutt inn í allar hafnir. Ef íbúar fengju illan varning í einni höfn, þá gagnaðist þeim ekki að snúa sér til annarrar, því þar máttu þeir ekki búast við betra. Samkvæmt núverandi viðskiptasamskiptakerfi er íbúum heimilt að fara til annars kaupmanns ef þeirra eigin kaupmaður ber ekki almennilegar vörur. Þetta skapar samkeppni þar sem hver kaupmaður leggur sig fram um að bera svo góðan og nægan varning að viðskiptavinir hans þurfi ekki að fara til annars.

Með tilskipun frá 13. apríl Árið 1706 var fyrra fyrirkomulagi verslunar viðhaldið. Ennfremur, til hagsbóta fyrir íbúa, er sett inn ákvæði sem krefst einhverra kaupmanna (sérstaklega á Eyrarbakka) til að taka á móti sláturfé frá alþýðu og góðum og hreinum fiski sjómanna. Hins vegar báðu kaupmenn af og til ríkisstj. um að stofna fyrirtæki, en Årni Magmisson stöðvaði það í hvert sinn, og hélst hið gamla fyrirkomulag á meðan hann lifði.

 

Heimild: þýtt úr dönsku =Tidsskrift.dk - Det Kgl. Biblioteks

Historisk Tidsskrift, Bind 6. række, 6 (1895 - 1897) 1

Den danske regering og den islandske monopolhandel, nærmest i det 18. århundrede.

Jón Jónsson