Eyrarbakki, sem er staðsettur á suðurströnd Íslands, var mikilvæg höfn á víkingaöld (um 870–1100 e.Kr.), þó að fornleifafræðilegar og sögulegar heimildir um þróun byggðar séu takmarkaðar samanborið við aðra íslenska staði. Víðara samhengi byggðamynstra á Íslandi og svæðisbundinnar virkni veitir innsýn í hlutverk og þróun Eyrarbakka. Skoðum málið með aðstoð gervigreindar.

Fyrri landnámsbylgjan (um 870–930 e.Kr.)

Upphaf landnáms: Ísland var aðallega byggt af norrænum víkingum, með framlagi frá keltneskum íbúum, frá og með um 870 e.Kr. Strandstaðsetning Eyrarbakka í frjósömu Árnessýslu, nálægt Ölfusá, gerði það að kjörnum stað fyrir fyrstu landnema sem leituðu að ræktanlegu landi og aðgangi að sjávarauðlindum. Landnámabók nefnir landnema á nálægum svæðum, svo sem Loftur Ormsson í Gaulverjabæ,  Hásteinn Atlason að Stjörnusteinum Stokkseyri, og Hallstein sem hann gaf Eyrarbakka. Þórir Árnason að Selfossi. Herjólfur Bárðarson sem fékk Selvog af Ingólfi Arnarsyni en flutti sig svo á gróðursælla svæði austur fyrir Ölfusá.  Þá er Einarshafnar snemma getið sem bendir til þess að Eyrarbakki hafi verið hluti af neti strandbæja allt austur að Þjórsá.

Efnahagur og lífsviðurværi:
Fyrstu byggðir byggðust á blönduðu hagkerfi landbúnaðar (bygg, búfénaður eins og sauðfé og nautgripir), fiskveiða og veiða (selir, fuglar). Nálægð Eyrarbakka við sjóinn auðveldaði fiskveiðar og viðskipti, sem líklega laðaði að landnema sem stofnuðu litla, dreifða bæi frekar en miðlægt þorp, svo sem fjöldi hjáleiga og smájarða á svæðinu gefur til kynna.


Þróun á víkingaöld (um 930–1100 e.Kr.)

Höfn og verslun: Hlutverk Eyrarbakka sem hafnar er líklega vegna aðgengilegustu hafnarkostanna fyrir Suðurlandi og aðgengis að verslunarleiðum sem tengdu Ísland við Noreg, Bretlandseyjar og víðar. Innfluttar vörur eins og timbur, járn og lúxusvörur (t.d. glerperlur) sem fundust á nálægum stöðum benda til þess að Eyrarbakki hafi verið hluti af svæðisbundnum verslunarnetum.

Félagslegt skipulag: Byggðir í kringum Eyrarbakka voru skipulagðar undir stjórn goða, sem stjórnuðu auðlindum og miðlaði í deilum. Alþingi, sem stofnað var um 930 e.Kr. á Þingvöllum (Innan við dagleið frá Eyrarbakka fyrir ríðandi mann), bendir til þess að svæðið hafi verið samofið nýju laga- og stjórnmálakerfi Íslands. Á Eyrarbakka mætti hugsa sér að hafi verið haldnir árstíðabundnir markaðir við komu kaupskipa frá Noregi og Bretlandseyjum.

Fornleifafræðilegar vísbendingar: Fáar byggingar frá víkingaöld hafa verið grafnar upp beint á Eyrarbakka, en nálægir staðir eins og Stóraborg sýna dæmigerð langhús (með torfveggjum, timburgrind) og merki um járnvinnslu, vefnað og fiskveiðar. Þetta bendir til þess að byggðir Eyrarbakka hafi verið litlar en sjálfstæðar og einbeittar að sjómennsku. Byggingarefni mest megnis fengið af staðnum, hraungrýti og torf í hlaðna veggi, birki af svæðinu og innfluttir viðir í þakvirki klætt með torfi. Innviðir líklega af skornum skammti.

Aðlögun að umhverfinu: Eldfjallajarðvegur svæðisins og strandloftslag studdu landbúnað, en landnemar stóðu frammi fyrir áskorunum eins og jarðvegseyðingu og hörðum vetrum. Þeir aðlöguðust með því að byggja upp endingargóð torfvirki og auka fjölbreytni fæðuauðlinda, þar sem höfnin á Eyrarbakka auðveldaði aðgang að fiski og verslunarvörum til að bæta við staðbundna framleiðslu.

Lok víkingaaldar (um 1100 e.Kr.)

Þétting byggðar: Á síðari hluta víkingaaldarinnar jókst íbúafjöldi Íslands og land varð af skornum skammti, sem leiddi til skýrari landamæra og félagslegrar stigveldis. Eyrarbakki var líklega áfram mikilvæg höfn vegna stefnumótandi staðsetningu sem tryggði áframhaldandi notkun, þó svo Hafnafjörður væri orðin umfangsmeiri landshöfn í lok vikingaaldar.
Kristnisetning: Upptaka kristni um 1000 e.Kr., sem formlega var staðfest á Alþingi, hafði áhrif á byggðir. Litlar kirkjur, bænahús eða kristnir grafreitir kunna að hafa komið fram nálægt Eyrarbakka (samanber grafreit á Gónhól), eins og sést á öðrum stöðum á Suðurlandi eins og Þorláksbúð í Skálholti.

Hnignun víkingatímans: Við lok víkingatímans samþættist Ísland við víðtækari stjórnmála- og kirkjutengsl Norðurlanda. Hlutverk Eyrarbakka sem hafnar var enn til staðar, en líklega breyttist mikilvægi hennar þegar verslun miðstýrðist í færri, stærri höfnum eftir 1100 e.Kr. Höfnin hafi þá fallið undir yfirráð Skálholtsbiskups þar til hún varð mkilvægasta verslunarhöfn Danakonungs á 17 og 18 öld.

Takmarkanir og eyður

Áræðanlegar heimildir: Ólíkt stöðum innlands eins og Hofstöðum skortir Eyrarbakka ítarlegar fornleifarannsóknir frá víkingaöld, þannig að mikið er ályktað út frá svæðisbundnum mynstrum. Landnámabók og sögur nefna nálæga landnema en sjaldan Eyrarbakka sjálfan. Yfirleitt var talað um "Eyrar" sem samheiti yfir svæðið milli Ölfusá og Þjórsá.

Rof og nútímaþróun: Strandrof og síðari byggingarframkvæmdir kunna að hafa eyðilagt vísbendingar um fyrri byggðir, sem flækir endurgerð víkingasögu Eyrarbakka.

Þótt Grænlendingasagan gefi ekki nákvæmar upplýsingar um hönnun eða nafn skipsins, er því lýst sem kaupskipi, líklega knörr (fornnorrænt: knörr), sem var almennt notað af norrænum kaupmönnum á víkingaöld til langferðaviðskipta og landkönnunar. Hér er það sem við getum ályktað um skipið:

Tegund: Knörr

Knarrinn var breitt og sterkt flutningaskip hannað með stöðugleika og afkastagetu frekar en hraða að leiðarljósi, ólíkt glæsilegri langskipum sem notuð voru til hernaðar. Knarrar voru tilvaldir fyrir siglingar yfir Atlantshafið, fluttu vörur, búfé og farþega.

Dæmigerðar stærðir: Um það bil 16–20 metrar (50–65 fet) að lengd, 5–6 metrar (15–20 fet) á breidd, með grunnri djúpristu upp á um 1 metra (3 fet), sem gerði því kleift að sigla um strandsjó og ár.

Farmgeta: Gat borið allt að 20–30 tonn af vörum, þar á meðal verslunarvörur, vistir og hugsanlega búfé til byggðar.

 Smíði: Klinkerbyggð (yfirlappandi plankar) úr eik eða furu, með einni mastur og ferkantaðri segl úr ull eða hör. Skrokkurinn var kítti með tjöruull eða dýrahári til vatnsheldingar.

Knúningur: Aðallega segldrifinn, en búinn árum til að stjórna í hægum vindi eða þröngum rýmum. Hliðarstýri (stýrisár) stjórnborðshliðarinnar var notað til siglinga.

Áhöfn: Líklega 15–20 menn, miðað við dæmigerðar knarr-áhafnir, nægilega margir til að sigla, róa og stjórna farmi.

 

Eiginleikar:

Skipið hafði drekahausaðan stefni, sem er algengt einkenni víkingaskipa sem ætluð eru til að hræða eða verjast illum öndum, eins og fram kemur í lýsingum á „glæsilegu víkingaskipi“ Bjarna (þó að þetta sé kannski ljóðræn ýkja, þar sem knarar voru minna skrautlegir en langskip).

 

Það var þungt hlaðið farmi á ferðinni, þar sem Bjarni neitaði að afferma á Íslandi áður en hann elti föður sinn til Grænlands, sem bendir til að skipið hafi látið vel í hafi og verið gott sjóskip þrátt fyrir mikinn farm.

 

Skipið skorti háþróuð siglingatæki; Bjarni hafði „hvorki kort né áttavita“ og treysti á rauntíma reikninga, strandlínur og siglingar með hliðsjón af sól, mána og stjörnum þegar það var mögulegt.

 

Ferðin:

Ferðalag Bjarna hófst sumarið 986 e.Kr. þegar hann sigldi frá Eyrarbakka á Íslandi og ætlaði að ganga til liðs við föður sinn, Herjólf Bárðarson, sem hafði flutt sig til Grænlands með Eiríki rauða. Ferðin og uppgötvun Norður-Ameríku fyrir slysni er lýst hér að neðan:

 

Brottför frá Eyrarbakka

Bjarni, kaupskipstjóri með aðsetur í Noregi, sneri aftur til Eyrarbakka til að dvelja veturinn með foreldrum sínum, eins og hans var vani. Þegar hann frétti að faðir hans hefði gengið til liðs við Grænlandsbyggð Eiríks rauða ákvað hann að fylgja eftir án þess að afferma farminn.

Eyrarbakki var mikilvæg verslunarmiðstöð á suðurströnd Íslands, með höfn við ósa Ölfusár, sem gerði það að rökréttum brottfararstað.

 

Stormur og ruglingur

Á leiðinni til Grænlands lenti skip Bjarna í miklum stormi, auk þess sem þoka olli því að áhöfnin missti átt. Án áttavita eða korts sigldu þau marklaust í nokkra daga.

Stormurinn rak skipið suðvestur, langt af fyrirhugaðri stefnu í átt að austurströnd Grænlands.

 

Að sjá Norður-Ameríku

Þegar veðrið skánaði sá Bjarni ókunnugt land, lýst sem „þakið grænum trjám og ótrúlega hæðótt“, ólíkt hinu hrjóstruga, jökulþunga landslagi Grænlands.

 

Fræðimenn telja að Bjarni hafi líklega séð þrjú aðskilin svæði:

Nýfundnaland: Skógi vaxið með lágum hæðum, hugsanlega fyrsta landið sem sást.

 

 

Labrador: Flatt og skógi vaxið, sést eftir tveggja daga norðursiglingu.

 

Baffinseyja: Fjallótt með jöklum, sést eftir þrjá daga til viðbótar, þó Bjarni taldi hana „einskis virði“ og hélt áfram austur á bóginn.

 

Sumir telja að hann hafi náð allt suður til Maine, en það er óvíst.

 

Þrátt fyrir bænir áhafnarinnar um að kanna landið neitaði Bjarni að lenda og setti sér það markmið að komast til Grænlands til að hitta föður sinn á ný.

 

Koma til Grænlands

Eftir fjóra daga siglingu í austurátt, í slæmu veðri, sá Bjarni fjórða landið sem passaði við lýsingar á Grænlandi. Hann lenti nálægt búi föður síns í Herjolfsnesi (nú Ikigaat eða Narsaq), nálægt Kærleikshöfða.

 

Athyglisvert er að hann komst á áfangastað með innsæi og ágiskun, sem undirstrikaði hæfni hans sem siglingamanns þrátt fyrir skort á verkfærum.

 

Þýðing og afleiðingar

Söguleg áhrif:

Sýn Bjarna á Norður-Ameríku, sem síðar var kölluð Vínland (hugsanlega þýtt „Vínland“ vegna villtra vínberja eða „Engjaland“ vegna haga), var tímamótaatriði í landkönnunarsögunni. Það véfengdi þá trú að heimurinn endaði við vesturjaðar Atlantshafsins.

 

Skýrslur hans, sem í fyrstu mættu litlum áhuga á Grænlandi, vöktu forvitni þegar þær voru deilt í Noregi eftir andlát föður hans. Leifur Eiríksson, innblásinn af frásögn Bjarna, keypti sama skip og leiddi leiðangur um árið 1000 e.Kr. og stofnaði byggð í L’Anse aux Meadows á Nýfundnalandi, sem staðfest er með fornleifafundum frá 990–1050 e.Kr.

 

Endurnýting Leifs á skipinu undirstrikar endingu þess og hentugleika til siglinga yfir Atlantshafið.

 

Gagnrýni og arfleifð

Bjarni var bæði lofaður fyrir uppgötvun sína og gagnrýndur fyrir „forvitni“ sína, einkum af Eiríki jarli af Noregi, fyrir að kanna ekki löndin.

 

Uppgötvun hans lagði grunninn að norrænum könnunum á Norður-Ameríku, næstum 500 árum eldri en Kristófer Kólumbus.

 

Saga Grænlendinga, skráð á 14. öld, er enn aðalheimildin, þó að munnleg hefð hennar (sem hefur verið gefin í 200 ár) valdi einhverri óvissu. Fornleifafundir í L’Anse aux Meadows styðja frásögn sögunnar af veru norrænna manna í Norður-Ameríku.

 

Takmarkanir þekkingar

Sérstakar upplýsingar um skipið: Engar beinar vísbendingar lýsa nafni skipsins, nákvæmum stærðum eða einstökum eiginleikum. Endurgerðir af knörrum, eins og Sögu Farmanns (nútíma eftirlíking), veita innsýn í líkleg einkenni, en þetta eru alhæfingar.

Upplýsingar um siglingu: Frásögn sögunnar er óljós varðandi nákvæma leið og tímasetningu, og skortur á samtíma skriflegum heimildum (vegna munnlegrar hefðar) þýðir að sumar upplýsingar kunna að vera skrýtnar eða glataðar. Auðkenning Nýfundnalands, Labrador og Baffinseyjar er samstaða fræðimanna en ekki endanleg.

 

Menningarlegt samhengi: Ákvörðun Bjarna um að lenda ekki endurspeglar hagnýtt hugarfar — markmið hans var fjölskylduskylda, ekki landkönnun sjálfrar, sem stangast á við ævintýralegu staðalímyndina um víkinga.

 

-(Greinin er unnin með aðstoð gervigreindar AI á gögnum sem hun finnur á alnetinu)