Ungbarnadauði á Eyrarbakka 1900-1950

0-1 árs

1-7 ára

Samtals 78 börn. drengir 51 Stúlkur 27

Einar hét maður Jónsson Einarssonar bónda og Marínar Jónsdóttur í Egilsstaðakoti í Villingaholtshreppi, járnsmiður á Eyrarbakka, síðar bifreiðarstjóri í Reykjavík (f. 1887)

Einar bjó í Túni og var slökkviliðsstjóri á Bakkanum (1913-20 og 1925-31) og bar svo til í hans tíð stórbruni einn, (15.12.1914) er nefndur hefur verið "Igólfsbruninn" en svo hétu verslunarhúsin á Háeyri. Í kjölfar brunans sköpuðust miklar deilur milli Einars og Guðmundar Ísleifssonar á Háeyri þegar hinn síðarnefndi lét miður heppileg orð falla um tildrög brunans og vildi kenna Einari um. Varð af þessu málarekstur sem Einar vann bæði í héraði og Landsyfirrétti. En þannig voru mál með vexti að eftir að handslökkvidæla (Nú á sjóminjasafninu) barst til landsins var byggt sérstakt hús yfir hana og þann fylgibúnað sem henni fylgdi eins og fötur og slöngur. Skúrinn, sem kallaður var slökkviáhaldaskúr, var áfastur Háeyrarpakkhúsi, sem var fyrir miðju þorpsins. (Háeyrarpakkhúsið var flutt vestur í Skerjafjörð en nýr "Brunaskúr" byggður þar í staðinn. [Frystihúslóðin]) Dælan var m.a. notuð í þessum bruna og þótti reynast vel. Guðmundur hafði selt Stokkseyrarfélaginu reksturinn árið 1912 en var í húsi í eigu Jóhanns V Daníelsonar sem jafnframt var sölustjóri og leigði hann Kaupfélaginu Ingólfi  húsnæðið en hugði á að setja þar upp egin verslun í byrjun árs 1915.

Ólafi Helgasyni þá búðarmanni í versluninni var einig um kennt og sat hann í gæsluvarðhaldi um tíma vegna þess, en hann setti síðar (1920) upp verslun í Túnbergi. Þessar umkenningar urðu eins og olía á ófriðarbálið sem geysað hafði í þorpinu um skeið. [1926 brunnu öll verslunarhús kaupfélagsins Ingólfs á Stokkseyri]

Árið 1916 þann 26.janúar brann "Samúelshús" til kaldra kola, en það var læknisbústaðurinn og stendur þar nú steinsteypt hús, svonefnt "Læknishús" byggt sama ár. (Læknir var Pétur Gíslason).

Árið 1930 kviknaði í austurbænum á Litlu-Háeyri við Eyrarbakka, en þar bjó Guðjón Jónsson formaður. Brann bærinn, en innanstokksmunm var bjargað.

 Að lokum kom upp eldur í húsi Einars "Túni" og glötuðust þar fundarbækur verkalýðsfélagsins Bárunnar frá stofnun þess 1903 en Einar var virkur í verkalýðsbaráttunni á Eyrarbakka og um tíma formaður félagsins. Flutti hann til Reykjavíkur í kjölfar þess, þá orðinn ekkill.

Einar var hagmæltur og til er eftir hann lausavísa svohljóðandi:

Hefur Bakkur hvofta tvo

höldum fláir reynast.

Gleður fyrst og grætir svo

gröfin býður seinast.

Slökkvilið Eyrarbakka-slökkvistörf og stórbrunar:

1887 Veitingahúsið Ingólfur

1895 Oddstekkur

1914 Ingólfsbruninn á Háeyri

1916 Samúelshús

1926 Kaupfélagið Ingólfur Stokkseyri

1930 Litla-Háeyri Eystri

1934 Lyfjabúðin á Eyrarbakka.

1939 Brauðgerðarhúsið á Stokkseyri

1947 kaupfélagssmiðjur Selfossi

1948 Sláturhús S. Ólafssonar o.co Selfossi

1963 Braggi í Kaldaðarnesi

1966 Búðarstígur 8

1975 Veiðafærahús og Trésmiðja Eyrarbakka.

1979 Hraðfrystihús Stokkseyrar

1980 Smiðshús (Tjón takmarkað)

1982 Allabúð á Stokkseyri

1987 Saltfiskverkunarhús Meitilsins í Þorlákshöfn

1991 Götuhús á Stokkseyri

1997 Merkisteinn

2000 Alpan (Tjón var takmarkað)

Eldar höfðu margoft komið upp í húsum, byggingum og bátum á þessu tímabili, en slökkvistarf tekist. Líklega er Litla-Hraun það hús sem oftast hefir komið upp eldur. Þá hafa ýmsir kofar,skúrar og hlöður brunnið á þessu tímabili.

Heimildir:

Vísnasafn Sigurðar J. Gíslasonar í Héraðsskjalasafni Skagfirðinga. bls.Lbs. 3793, 4to

http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3951842 (Ísafold)

https://baekur.is/bok/001194492/9/802/Landsyfirrettardomar_og (Bækur.is)

http://www.gopfrettir.net/gop_id/AJ_GOP/index.htm (vefsíða)

https://www.babubabu.is/brunavarnir_arnessyslu/slokkvilid_eyrar/ (Brunavarnir Árnessýslu)

http://eyrarbakkinews.blogspot.com/2017/04/vagnstjori-verur-bilstjori.html (vefsíða)

http://www.brim.123.is/blog/yearmonth/2013/12/ (Brim á Bakkanum)

http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1113705 (Tímarit.is)

http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2272605 (Tímarit.is)

Skrár - Brim á Bakkanum - 123.is

 Bruni Kaupfélagsinns Ingólfs 1914 - 123.is

Jón hét maður og var Jónsson, Jónssonar bónda og formanns á Óseyrarnesi [Bær sá stóð út við Ölfusárósa og var ferjustaður yfir ána.] Ólöf hét móðir hans Þorkelsdóttir frá Simbakoti á Eyrarbakka. Jón ólst upp á Óseyrarnesi við þau handtök sem þá tíðkuðust til sjós og lands. Tvítugur að aldri tók hann til pjökkur sínar og flutti sig í Simbakot á Eyrarbakka þar sem hann gerðist húsmaður og átti heima lengst af síðan. Jón dó 1912 í Einarshöfn, 78 ára að aldri, (f. 1834) þurfamaður ókvæntur og barnlaus. Jón var lítill vexti og vel að sér, hagur og stilltur.

Foreldrar Jóns voru vel efnuð, en hann fékk í arf að þeim liðnum, hlut í jörðinni Óseyrarnesi sem hann hélt síðar í makaskiptum fyrir Eystri-Þurá í Ölfusi. Undir það síðasta var Jón nær félaus orðinn. Um skeið á sínum yngri árum var Jón bóndi í Simbakoti og formaður allengi í Þorlákshöfn á skipi er Farsæll hét og hann gerði út þar.

Jón var fróður svo mjög að enginn jafningi hans hafi verið á Eyrarbakka á þeirri tíð og þó svo víðar væri leitað. Hann safnaði ógrynni af bókum og handritum. Oft á tíðum hélt hann úti skrifara til að eftirrita handrit sem hann hafi fengið lánuð í þessu skyni. Fólk kom títt á bókasafn Jóns og fékk bækur að láni og svo fór eftir fráfall hans að þetta mikla safn tvístraðist og sumt tapaðist áður í útlánum. Eina stóra kistu átti Jón og fulla af bókum, Þessi kista ásamt bókum og persónulegum eigum fóru á uppoð við verslunarhús Heklu 21.oktober 1912 og voru margir mættir þar til að bjóða í.

Sængurföt hans voru sleginn á kr. 19.80au. Fatnaður á kr. 6 Olíumaskína (prímus) á 45au. lífband (notað vegna kvislits) á kr.1 eða samtals 27kr og 25aurar. Lauk þar fyrri hluta uppboðsins, en þá kom röðin að bókunum og kistunni. Í kistunni voru sagðar vera 177 bækur og voru boðnar upp í 88 númerum og slegnar á samtals 177kr. og 65 aura. Þá kom röðin að sjálfri kistunni stóru og var hæsta boð 2kr. og 60 aurar. Samtals kr. 207.50 fyrir allar eigur Jóns.

Hér fer upptalning þeirra sem fengu slegnar bækur á þessu merkilega uppboði.

En kistan góða var sleginn Gísla Eiríkssyni frá Bitru í Flóa, þá smiður á Eyrarakka.

Segir nú ekki af kistunni í bili, en hugum nú að innihaldinu: Eitthvað af handritunum sem Jón lét skrifa voru að tínast á Landsbókasafnið allar götur síðan 1913, en það var Jón Sigurðsson í Kaldaðarnesi sem fyrstur reið á vaðið með þessi skil en síðan skiluðust hvert af öðru næstu rúm 70 árin, eða samtals 20 handrit, en talið er að handritin hafi numið nokkrum tugum eða þriðjungur þessara 177 bóka.

Skrifarar Jóns hafa þó vart tekið mikið fyrir sinn snúð, því auðmaður var hann ekki talinn og hefur það því líkast til helgast meira af greiðvikni.

Hér upptaldir nokkrir af skrifurum Jóns:

Hér eru upptaldar nokkrir titlar af eftirritunum í safni Jóns:

Kver þessi eru innbundinn en ekki er vitað hverja hann hafi fengið til þess, en samtíða honum á Eyrarbakka voru kunnáttumenn  eins og t.d. Guðmundur Höskuldsson bókb. í Zephyr.

En víkjum nú að kistunni, því spurning hvort hér sé kominn kista Vigfúsar Halldórsonar bónda í Simbakoti á Eyrarbakka er hann keypti á uppboði í maímánuði 1888, eftir Hjört bónda Þorkelsson á Bolafæti i Ytrihrepp. Kistu þessa ætlaði hann að höggva í eldinn, árið 1890. Hann byrjaði á þeim enda kistunnar, sem handraðinn var í og þá varð hann þess var, að nokkrir peningar hrundu úr leynihólfi, sem var innan á kistugaflinum undir handraðanum. Þegar hann fór að aðgæta þetta betur, fann hann þar peningapoka með 79 spesíum 42 ríkisdölum einum fírskilding og einum túskilding. Leynihólf þetta var fyrir öllum gafli kistunnar, frá handraða niður að botni og út til beggja hliða. Peningunum var raðað í pokann þannig, að þrír og þrír voru hver við hliðina á öðrum. Pokinn var úr lérefti og var saumaður í gegn milli hverra raða, svo ekki gat hringlað neitt í þeim. Hann fyllti einnig mátulega út i allt hólfið. 27 spesíurnar voru frá ríkisstjórnarárum Kristjáns VII.; 48 frá ríkisstjórnarárum Friðriks VI. og tvær frá ríkisstjórnarárum Kristjáns VIII. - Elsta spesían hefir verið slegin árið 1787, sú yngsta 1840. Yngsti ríkisdalurinn 1842, og fírskildingurinn 1836 og túskildingurinn 1654. Allir peningarnir vógu 6 pund. Hvort Vigfús hafi að lokum höggvið kistu sína í eldinn, eða hún gengið í endurnýjun lífdaga er óvíst, en þó ekki útilokað. En fróðlegt væri að vita hvort kista sú sem Gísli Eiríkson keypti á uppboðinu ætti sér lengri sögu.

Heimildir: Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur, 12. árgangur ...

Annað: Google "Jón í Simbakoti" - bækur.is

Á sama tíma stóð Eyrarbakki vel að vígi og uppgángur í þorpinu. Um vorið var allgóður afli bæði á Eyrarbakka, í Þorlákshöfn og fyrir Loptsstaðasandi; hélst aflatíð þessi allan júlímánuð og voru orðnir háir hlutir manna í kauptíð. Þá var Assistentahúsið í byggingu (Vesturálma Hússins)

Á þessum árum fæddust nokkrir forustumenn og konur. m.a. Þorleifur Guðmundsson alþ.m. Stóru Háeyri,  Hjónin Rannveig Jónsdóttir frá Litlu Háeyri og Guðfinnur Þórarinsson formaður á Eyri.

Af og til um aldirnar hafa stórflóð gengið yfir suðurströndina og ollið miklu tjóni, ekki síst á Eyrarbakka sem var þettbýlasti staðurinn um aldir fram. Elstu flóðin sem vitað er um og skráð í annála eru frá 1316 og 1343  en eitt hið mesta og frægast er svokallað "Háeyrarflóð" 1653: Guðni Jónsson prófessor segir svo frá þvl í Stokkseyringasögu sinni: "Áttadagur (þ.e. nýársdagur) á laugardag, en morguninn þar eftir var stormur hræðilegur að sunnan og útsunnan með óvenjulegum sjávargangi upp á landið í öllum stöðum fyrir austan Reykjanes, svo túnin spilltust, en skip brotnuðu vlða. Sérdeilis skeði þetta á Eyrarbakka, Grindavík og Selvogi suður. Á Eyrarbakka sköðuðust mest tún, hús og fjármunir. Raskaðist viða um bæi. Maður einn sjúkur, með þvi hann gat ekki úr húsinu flúið, þar fyrir drukknaði hann þar. Það skeði í gömlu Einarshöfn. Timburhús eitt var upp við dönsku búðir og flaut upp á Breiðamýri. Á Hrauni og Háeyri á Eyrarbakk a varð mestur skaði. Þar tók alla skemmuna burt með öllu því sem í henni var og bar upp í tjarnir. Nokkuð fannst þó aftur af þvi. Nokkrar kýr drápust I fjósinu á Hrauni, einn hestur í hesthúsi og nokkrar kýr hjá húsunum. Sjórinn féll inn í allan bæinn. Sumir menn héldu sér uppi á húsbitunum en sumir afstóðu flóðið uppi á húsþekjum" (Hjáleigan Pálskot fór þá í eiði)

Bygging sjógarðsins kemur fyrst til umræðu árið 1785 og nokkrum árum síðar er hlaðinn skans (virki) við búðirnar en hann hvarf í flóðinu 1799.  - Árið 1779 geröi stórflóð á Eyrarbakka á öskudaginn og hefur verið nefnt Oskudagsflóðið. Olli það miklu tjóni. 1 þessu flóði eyddist jörðin Rekstokkur (Drepstokkur) - Aðfaranótt hins 9. janúar 1799 gerði eitt mesta flóð sem að llkum hefur komið i Stokkseyrarhreppi siðan land byggðist og hefir ýmist verið kallað aldarmótarflóðið eöa stóraflóð, en syðra var það nefnt Básendaflóöið þvi þá eyddist hinn forni kaupstaður að Básendum. í þessum sjógangi og ofviðri hafði brimgarðurinn lækkað og jafnað malarkambinn, að ekki var orðinn mikið hærri en fjaran. Hrannir af þangi og þara rak upp á Selsheiði og upp undir Ásgautsstaði og sýnir þaö sjávarhæðina. -1830 gerði svokallað þorraþrælsflóð. Einnig gerði flóð 21. september 1865. Þá brotnaöi stórt stykki úr sjógarðinum við verslunarhúsin a Eyrarbakka.

Nokkur flóð hafa komið á síðari tímum, svo sem 9. febrúar 1913 - 21. janúar 1916  - 21. janúar 1925,- 14. desember 1977 var mikið flóð sem olli miklum skemdum á Eyrarbakka og Stokkseyri. - 9. janúar 1990 kom gríðarlegt flóð og olli geysimiklu tjóni í báðum þorpum.

Það mun hafa verið Petersen verslunarstjóri á Eyrarbakka sem árið 1785 benti yfirvöldum á þá miklu hættu sem verslunarstaðnum stafaði af sjónum.  Árið 1787 flæddi sjórinn tvivegis 18. janúar og 10. mars umhverfis verslunarhúsin á Eyrarbakka. Mun það hafa rekið á eftir þvl að eitthvað væri aðhafst og þegar á þvi ári eða hinum næstu hefir verið byggður fyrsti sjógarðsspottinn á Eyrarbakkaskans sá sem þar var hlaðinn af stórum steinum sem sjórinn velti um svo að ekki sáust minnstu merki til hans eftir stóraflóð 1799. En Lambertsen verslunarstjóri lét hlaða nýjan grjótgarð með trjáverki til styrktar sjávarmegin við búðirnar auk þess sem hann lét hlaða traust virki úr grjóti umhverfis "Húsið". Þarna hefur sjógarðurinn haldist siðan. Um 1890 hófst bygging sjógarðs við Stokkseyri og smám saman náðu þessir garðar allt milli þorpanna.

Búðarstígurinn er einn elsti "vegurinn" á Bakkanum, En Kaupmannshúsið, kallað "Húsið" var byggt árið 1768. Stígur og síðan braut lá milli verslunarhúsanna og kaupmannshússins.  Aðrir fornir stígar og traðir milli húsaþyrpinga og garða breyttust smám saman í vegi í tímans rás svo sem Eyrargatan, Háeyrarvellir og Hraunteigur. Eiginleg vegagerð hófst með tilkomu hestvagna og aukinni notkun til vöru og heyflutninga. "Álfstétt" heitir vegspotti á Eyrarbakka og  sagður einn elsti vegur í Árnessýslu, byggður einhverntímann fyrir 1880. "Bárðarbrú" sem þó er ekki "brú" í nútíma merkingu, heldur upphaflega púkkaður mjór vegur yfir móa og mýrlendi er lá áður milli kirkju og Húsins upp á engjalöndin vestur undan Sólvang, en þennan veg  gerði Bárður Nikulásson um 1880 og og um 1890 var "Nesbrú" byggð, en það var upphlaðin slóði á leiðinni frá Óseyrarnesi upp mýrarnar, er lá alla leið upp í Kaldaðarneshverfi. Hluti Háeyrarvegar var lagður á svipuðum tíma, en fyrir því stóð Guðmundur Ísleifsson á Háeyri.  Lagning Eyrarbakkavegar frá Ölfusárbrú hófst 1898 undir stjórn Erlends Zakaríassonar, en þá voru hestvagnar að verða helsta flutningatækið. (Trúlega er Steinskotsvegur frá sama tímabili.) Sumarið 1913 komu fyrstu bílarnir akandi þennan veg frá Reykjavík, en það voru Ford-blæjubílar og lítt áræðanlegir til brúks. Hjallavegur og Túngatan hafa  byggst upp smám saman milli 1940-1950 og Merkisteinsvellir um líkt leiti. Hafnabrú er byggð um 1975. Hjalladæl og Hulduhóll eru gerð um  og eftir aldamótin 2000 og Þykkvaflöt um svipað leiti.

Mörg hús á Bakkanum bera nöfn sem kennd eru við þessar umferðaæðar, svo sem Götuhús, Stíghús, Traðarhús, Akbraut, Suðurgata og Vegamót sem var rifið fyrir mörgum árum. Í öðrum tilfellum hafa stígarnir dregið nöfn af húsum, svo sem Bakarísstígur og Háeyrarvegur.