04.11.2012 22:40
Sú var tíðin,1912
Þetta gerðist hér
við sjóinn árið 1912, árið sem Friðrik VIII danakonungur var til moldar borinn
og Vilson varð forseti bandaríkjanna. Brauðgerðarhússfélagið var stofnað hér á
Bakkanum á þessu ári. Hafist var handa við að draga að efni til byggingarinnar,
sem reisa átti á lóð kaupfélagsins "Hekla", húsið var steypt og skildi
heita "Skjaldbreið". Annars dró fátt til tíðinda á Eyrarbakka fyrstu mánuði
þessa árs þar til kom hið sólblíða og söngljúfa vor. Menn veltu fyrir sér komu
sjaldgæfra fugla hér um slóðir sem nefndust svartþrestir og starrar og álitu
margir þá vera nýja landnema og enda varð sú raunin. Lífið gekk svo sinn
vanagang við fiskiveiðar þegar á sjó gaf. Netatjón var þó allnokkuð í óveðrum
er yfir gengu á útmánuðum.
Hlutafélag til
hafnargerðar í Þorlákshöfn og annara fyrirtækja á suðurlandi, var stofnað í
Frakklandi ("Sosiété d' Entreprise en Islande"). Við félagsmyndun þessa
kváðust vera riðnir tveir stórbankar franskir ("Banque Francaise" og
"Banque Transatlantique") og einhverjir fleiri stóreignamenn. Brillouin
konsúll var framkvæmdarstjóri þessa fyrirtækis hér á landi, en þann 21. janúar
þetta ár [1912] seldi Þorleifur á Háeyri frökkum Þorlákshöfn fyrir 432.000 kr. Um þetta samdi Kjói:
Ef að Frakkar
eignast hér
okkar
litlafingur,
að hundrað árum
hvar þá er
Höfn og
íslendingur?
Hugmyndin var
að höfnin yrði miðstöð fyrir ýms iðnaðarfyrirtæki; þar áttu að rísa upp
verksmiðjur, knúðar rafmagni, til málmbræðslu o. fl. Hlutafélagið hafði umráð
yfir 9 fossum á Suðurlandi, sem það sumpart var eigandi að, og sumpart hefði
tekið á leigu og hugðust virkja, og leggja járnbrautir upp til sveita, en
íslensk lög [fossalögin 1907] voru þó þrándur í götu fyrir þessa frakknesku
auðjöfra. Helst sáu málsmetandi menn þessu til foráttu að mundi hefta viðgang
Reykjavíkur til framtíðar. En á meðan um þetta var þráttað hófust miklar
hafnarframkvæmdir í Reykjavík enda og mikil uppgangsár þar. Verktaki að
hafnargerðinni var N. C. Monberg,( Niels Christensen Monberg) danskt fyrirtæki.
Ákveðið var að
sýsluvegur mundi liggja í gegnum Stokkseyrarkauptún, þar eð hann lá að því
báðum megin. Óseyrarnesferju var hinsvegar neitað um styrk úr sýslusjóði. Um
vorið varð vart við snarpan jarðskjálfta og hristust húsin hér duglega. Vandræði
urðu með símtalsflutning til Reykjavíkur, en línan þangað annaði ekki þeim 18
stöðvum sem á henni voru allt austur til Vestmannaeyja og kom það versluninni hér
brösuglega um kauptíðna. Hækkandi steinolíuverð var bagaleg þorpsbúum sem
notuðu eingöngu steinolíu til lýsingar og hitunar. Danska steinolíufélagið DDPA
átti mest ítök á íslenskum markaði á þessum tíma, en hækkunina mátti m.a. rekja
til vaxandi eftirspurnar erlendis. Var þetta til að vekja upp hugmyndir um
raflýsingu hér á Bakkanum með því að virkja Skipavatn, sem Baugstaðaá rennur úr
ásamt nálægum vötnum og lækjum. Rangárbrúin var vígð um haustið. Hún var fyrsta
járnbrúin hérlendis sem var alíslensk smíði, nema efnið og hugvitið sem kom
erlendis frá, en landsmiðjan í Reykjavík sá um verkið. (Rangárbrúin var 137
álnir á lengd og jafnbreið Ölfusárbrúnni gömlu, eða rúm vagnbreidd. Skömmu
síðar var lokið við steypta bogabrú yfir Hróarslæk og var hún að öllu leiti
íslensk). Um haustið var gistihúsinu hér lokað og það hætt störfum. Var innbú
og munir þess seldir á uppboði. Skipt var um glugga í kaupmannshúsinu og kom
mönnum á óvart að viður húsins var alveg laus við fúa í þessu 200 ára gömlu
húsi, en viðurinn er sagður upprunnin frá Pommern, [hérað í
Póllandi/Þýskalandi].
Skipakomur og skipaferðir: Strandbáturrnn
"Austri" átti að koma við á Stokkseyri á leið sinni til Reykjavíkur í fyrstu
ferð þessa árs. Átti kaupfélagið Ingólfur allmiklar vörur í bátnum. En Austri
gerði sér lítið fyrir og fór hér framhjá aðfaranótt þess 11. apríl. Snemma í
maí komu "Svend" og "Vonin", til Einarshafnarverslunar, og timburskip
til kaupfél. Ingólfur á Háeyri. Til Stokkseyrar kom "Skálholt" frá útlöndum með vörur til Ingólfs, og
timburskip til sama aðila nokkru síðar. Strandferðaskipið "Austri" kom hér við á austurleið með dálitinn vöruslatta, og Perwie
kom síðast vorskipa með brúarefni í Rangárbrúnna innanborðs, en því var ekki
skipað hér upp eins og vænta hefði mátt. Perwie kom svo fyrst haustskipana hér
við, en ekki komst það til Stokkseyrar sökum brims, en seglskipið Venus kom þar
síðla í september með vörur til kf. Ingólfs. Í oktobermánuði strandaði kaupskipið
"Svend" frá Einarshafnarverslun í svonefndri Skötubót, nálægt Þorlákshöfn og
laskaðist mjög. Menn björguðust ekki fyr en morguninn eftir, ómeiddir allir
nema skipstjórinn, sem fór úr axlarlið. Svend hafði lengi haustsins legið hér
úti fyrir og beðið færis, en ekki gaf inn á höfnina sökum brims. Var þetta strand skaði fyrir Einarshafnarverslun því mikið af nauðsynjavörum var í skipinu.
Franskt
fiskiskip rak logandi að landi framundan Þykkvabæ. Liðaðist skipið sundur í
brimgarðinum. Færeysk fiskiskúta
strandaði í Landeyjum. Annars var talsvert um skipatjón og mannskaða í
sunnlenskum verstöðvum, en þó ekki hér. Þess má einnig geta að hið fræga
risaskip "Titanic" fórst þetta ár.
Atvinna, viðskipti, landbúnaður og
fiskveiðar: Jón Helgason prentari hóf að gefa út "Heimilisblaðið" Jón
Helgason var að góðu kunnur, síðan hann gaf út blaðið "Fanney" með Aðalbirni
Stefánssyni, en auk þess starfaði hann í Prensmiðju Suðurlands hér á
Eyrarbakka. Jón Jónatansson alþm. á Ásgautsstöðum tók við ritstjórn vikuritsins
Suðurland sem hér var gefið út. Hér var kosinn sr. Gísli Skúlason í
framkvæmdastjórn Sunnlenskrar Lýðháskólastofnunar. Smjörsala rjómabúsins í
Sandvíkurhreppi gekk framar vonum, en til þess hafði verið stofnað árið áður.
Vetrarvertíðin fór rólega af stað á Bakkanum enda afli tegur á miðunum. Vélarbaturinn
" Þorri " frá Stokkseyri, formaður Jón Sturlaugsson hafnsögumaður,
stundaði vertíðina frá Vestmannaeyjum. Um miðjan mars mokaflaðist hér við
ströndina, þá er gaf á sjó. Er kom fram í apríl fiskaðist lítið sem ekkert í
net en reitingur á lóðin. Í maí barst hinsvegar mikill afli á land, en svo
kvaddi þorskurinn miðin og ýsan kom í staðinn. Þegar vertíð lauk var hún talinn
í meðalagi góð. Kauptíðin var umfangsmikil að venju og samkeppnin hörð. Verslun
Þorleifs Guðmundssonar, "Dagsbrún" seldi verslun sína Kaupfélaginu Ingólfi á
Stokkseyri á haustmánuðum en fyrir þeirri verslun fóru m.a. Helgi Jónsson á
Stokkseyri og Jóhann V. Daníelsson Eyrarbakka. Þorleifur hafði sett upp
verslunina í Regin nokkrum mánuðum fyr og auk þess samnefnda vefnaðarvöruverslun
í Reykjavík. Heyskap lauk fyrir miðjan september og var heyfengur í besta lagi
og nýtingin ágæt. Tilkoma sláttuvéla mun hafa létt mönnum mjög heyskapartíðina.
(um 100 sláttuvélar voru til á Suðurlandi á árinu 1912) Sláturfé reyndist með rýrara
móti þetta haustið. Fisklaust var um haustið, gæftarlítið og beitulaust þar eða
síldin gekk ekki þetta sumarið. Verslunin hafði á árinu verið fremur óhagstæð,
einkum vegna mikilla verðhækkana á erlendum vörum. Iðnaður var enn lítill og
fábreyttur hér í sýslunni sem og annarstaðar, en helst voru það rjómabúin og
ullarþvottarstöðin við Reykjafoss.
Fólkið: Lefolii stórkaupmaður dvaldi
hér um sumarkauptíðina eins og hann átti vanda til. Þorlelfur Andrésson
steinsmiður, sem mörgum var að góðu kunnur, dvaldi einnig hér við pípugjörð í Mundakoti.
Kofoed Hansen, skógræktarstjóri, var hér á ferð síðsumars, hafði farið einsamall
Vatnajökulsleið. Jóhanna Briem, dóttur Ólafs Briems þáverandi alþm. á Álfgeirsvöllum
í Skagafirði, fékk kennarastöðu við Barnaskólann á Eyrarbakka. Hún tók við af
frænda sínum cand. Jóhann Briem frá Hruna, sem þjónað hafði stöðunni en var nú
skipaður prestur á Melstað í Miðfirði.[ Konan hans var Ingibjörg Jóna
Ísaksdóttir verslunarmanns frá Eyrarbakka.] Jóhanna kenndi aðalega íslensku, dönsku,
ensku og reikning og stúlkum hannyrðir. P. Níelsen stundaði vísindalegar athuganir á
fuglaflóru landsins og keypti til þess fuglhami af veiðimönnum. Brillouin,
fyrv. ræðismaður, frakka kom með botnvörpuskipi frá Frakklandi til
Þorlákshafnar, hélt þaðan til Reykjavíkur.
Íþróttir: Hinir víðfrægu glímumenn í
U.M.F. Stokkseyrar skoruðu á eyrbekkska glímukappa í U.M.F.E. og átti keppnin
að fara fram 27. janúar, en Eyrbekkingarnir höfnuðu áskoruninni. Héldu
Stokkseyringar því veglega glímusýningu á Stokkseyri þess í stað. Ungmennafélag
var á ný stofnað í Saudvikurhreppi, endurreist af rústum eldra félags.
Stofnendur 47. Íþróttamót ungmennafélaganna hér austanfjalls var haldið að
Þjórsártúni. Í glímu vann Páll Júníusson á Seli í Stokkseyrarhreppi skjöldinn.
Menning: Sjónleikir og skemtanir voru haldnar
á Stokkseyri snemma á árinu og fram á vor við góðan orðstýr, en ágóðinn rann m.a.
í samskot vegna drukknaðra sjómanna af Suðurnesjum. Verkamannafélagið Báran
hélt tambólu til að efla styrktarsjóð félagsins og Kvenfélagið safnaði fyrir
málningu á kirkjuna. Nokkuð var um skemtanir í Fjölni yfir jól og áramót.
Slys og hamfarir: Oft lá við að slys
yrðu hér á götunum vegna myrkurs. Um miðjan vetur var riðið ofan á gangandi
mann í myrkrinu, meiddist hann talsvert og var lengi óverkfær. Konur tvær voru
á gangi á götunni eitt kvöld, mættu þeim tveir menn á harða hlaupum og ruddu um
koll annari konunni svo hún hentist niður á götuna og meiddist nokkuð. Mánudaginn
þann 6. maí. kl. um 6 að kveldi, varð vart við jarðskjálftakipp á Stokkseyri og
Eyrarbakka. Stóð hann yfir um ½ mínútu
og titruðu hús hér nokkuð; skemdir urðu þó engar hér en hinsvegar stórtjón í
austursveitum, svo sem víða á Rángárvöllum og efri hreppum þar sem bæjarhús
hrundu til grunna. Öllum bar saman um að þessi jarðskjálftakippur hafi riðið
yfir eins og alda, frá austri til vesturs, eða eins og jafnan við svokallaðan "Suðurlandsskjálfta".
Eftirkippir fundust víða í austursveitum. Lík rak við Einarshöfn af færeyskum
sjómanni að talið var og jarðsett hér. Kona fannst örend í pytti við túnið í
Eyði-Sandvík, var hún þaðan.
Andlát: Guðni Jónsson í Einarshöfn.
Kona hans var Sigríður Vilhjálmsdóttir. Guðlaug Einarsdóttir, kona Þorfinns Jónssonar
gestgjafa Jónssonar í Tryggvaskála við Ölfusárbrú , en hún var vel þekkt af
Árnesingum flestum. Þorfinnur seldi þá Tryggvaskála ásamt slægjulandi og
veiðirétti í Ölfusá en þau höfðu búið þar frá 1901. Ungfrú Sólveig Thorgrímsen
í Reykjavík, dóttir Guðmundar Thorgrímsen, er lengi var verslunarstjóri hér á
Eyrarbakka. Ísak Jónsson í Garðbæ lést af krabbameini. Hann var verslunarmaður
við Lefolii verslun í nær 40 ár. Fyrri kona hans var Guðríður Magnúsdóttur frá
Brandshúsum í Gaulverjabæjarhreppi, en seinni kona hans var Ólöf Ólafsdóttir, frá
Árgilsstöðum í Hvolhreppi. Jón Jónsson í Einarshöfn, háaldraður bóka- og fróðleiksmaður
og var hann mörgum að góðu kunnur. Margrét Eiríksdóttir, gömul kona á
Litlu-Háeyri á Eyrarbakka. Sonur hennar var Jens S. Sigurðsson bóndi þar. Þórdis
Þorsteinsdóttir frá Litlu-Háeyri en maður hennar var Jón bóndi þar Hafliðason.
Sigurður Einarsson, tómthúsmaður hér á Eyrarbakka, hné niður máttvana úti við,
var hann borinn heim og andaðist skömmu síðar. Lét eftir sig konu og 1 barn í
ómegð. Þórunn Þorvaldsdóttir frá Eimu á Eyrarbakka, 84 ára, maður hennar var
Guðmundur Þorsteinsson járnsmiður, var hún fædd í Króki í Grafningi 1828. Hér
gerðu þau Þórunn og Guðmundur bæ á sandsléttu í landi Stóru-Háeyrar og kölluðu
Eimu. Var það snotur bær, að því er þá þótti, en nú löngu horfinn. Ræktuðu þau
þar matjurtagarða meiri en þá var títt og vörðu þá og bæinn með sterkum
grjótgörðum. Því hætt var við sjávarflóðum meðan enginn var sjógarður þar fyrir
framan. Guðmundur var hagleiksmaður, var hann sá fyrsti hér, sem smíðaði
blikkbrúsa undir steinolíu. Ekkjan Guðríður Sæmundsdóttir að Foki í
Hraunshverfi, hún var við 79 ára aldur. Jón Árnason í Þorlákshöfn, var hér vel kunnur,
sonur Magnúsar Beinteinssonar hins ríka í Þorlákshöfn. Kona hans var Jórunn Sigurðardóttur
frá Skúmsstöðum. Hallbera Petrína Hjörleifsdóttir frá Litlu Háeyri 8 ára.
Nokkur ung sveinbörn dóu einnig þetta ár.
Tíðarfarið: Veturinn í upphafi árs var
mildilegur og blíður sunnlendingum. Norðan og NV stormar voru ríkjandi í byrjun
mars, en snjólaust þó og fljótt kom góðviðrið aftur. Í uppsveitum var eitthvað
um snjókomu á útmánuðum. Dálítið hret gerði í apríl byrjun, en með sumardeginum
fyrsta kom blíðan og gras tók að grænka. Í sumarbyrjun og frameftir var hún enn
sama sólarblíðan og brakandi þurkar. Í byrjun ágúst kólnaði og gránaði niður
undir kamba. Um sumarlok lá mikið misturloft yfir og var eldgosum í ameríku um
kennt. Haustrosinn sunnlenski tók svo völdin en fyrri hluti vetrar var yfirleitt
hægviðrasamur.
Heimild: Suðurland 1912,
Reykjavík 1912. http://gummiste.blogcentral.is/
Wikipedia. Garður.is