Aðfaranótt 3. nóvember 1975 gekk mikið óveður yfir Suðurland á Íslandi, með tilheyrandi sjávarflóði sem olli verulegum skemmdum á Eyrarbakka. Frystihúsið á staðnum stórskemmdist og bátar í höfninni slitnuðu upp, sem hafði mikil áhrif á atvinnulíf og innviði svæðisins.

Heimild: https://sunnanpost.blogspot.com/1975/11/farviri-og-sjavarflo.html?m=0 

Veðrið:

Samkvæmt gögnum frá Veðurstofu Íslands var óveðrið drifið af djúpri lægð sem gekk yfir Norður-Atlantshaf og olli sterkum suðvestanvindi á Suðurlandi. Vindhraði í hviðum náði líklega yfir 40 m/s á Eyrarbakka, sem flokkast sem fárviðri (11 á Beaufort-kvarða). Mikil úrkoma fylgdi veðrinu, en það sem skipti mestu máli var samspil sterkra vinda, stórstreymis og óvenjulega hárrar sjávarstöðu. Sjávarflóðið, sem varð til vegna lægðardrags og vinds sem þrýsti sjó að landi, olli því að sjór flæddi yfir hafnarsvæðið og inn í byggingar, þar á meðal frystihúsið.

 

Afleiðingar :

Skemmdir á frystihúsinu: Frystihúsið á Eyrarbakka, sem var mikilvægur hluti af sjávarútvegi á svæðinu, varð fyrir miklum skemmdum. Sjór flæddi inn í húsið, skemmdi kælikerfi, rafbúnað og vörulager. Þetta olli verulegu tjóni á fiskafurðum og truflaði starfsemi fyrirtækisins, sem var lykilatvinnuveitandi á staðnum. 

 

Skemmdir á bátum: 

Margir bátar í höfninni slitnuðu frá bryggjum vegna mikils öldugangs og vinds. Sumir skullu á hafnargarðinn eða aðra báta, sem leiddi til skemmda á skrokkum, vélbúnaði og öðrum búnaði. Þetta hafði bein áhrif á sjómenn og útgerðir, sem urðu fyrir tekjutapi. 

 

Umhverfis- og samfélagsáhrif: 

Sjávarflóðið olli einnig skemmdum á innviðum hafnarinnar, svo sem bryggjum og varnargörðum. Auk þess flæddi sjór inn á láglend svæði í þorpinu, sem olli minniháttar skemmdum á vegum og eignum íbúa. Atburðurinn hafði sálræn áhrif á íbúa, sem urðu vitni að miklu tjóni á lífsviðurværi sínu.

 

Orsakagreining:

Óveðrið og sjávarflóðið má rekja til nokkurra samverkandi þátta:

Veðrakerfi: Djúp lægð og sterkir vindar sköpuðu kjöraðstæður fyrir sjávarflóð. Lægðardrag hækkaði sjávarborð og suðvestanvindur ýtti sjó að ströndinni.

 

Landfræðileg staðsetning: Eyrarbakki er á láglendi við opna strönd, sem gerir svæðið berskjaldað fyrir sjávarflóðum og öldugangi.

 

Innviðir: Varnargarðar og hafnarmannvirki reyndust ekki nægilega öflug til að standast álagið. Skortur á uppfærðum varnarkerfum og viðhaldi gæti hafa aukið tjónið. Sjóvarnagarðar hafa verið endurbættir síðan og gerðir nægilega öflugir til að standast samskonar aðstæður.

 

Loftslagsbreytingar: 

Umræða um loftslagsbreytingar var ekki hafin á þessum tíma og frekar langsótt að ætla að loftslagsbreytingar og mögulega hækkuð sjávarstaða vegna þess hafi haft marktæk áhrif á þennan atburð þar sem flóðatilfelli eiga sér sögu aftur í aldir. 

(Myndin er ekki frá raunveruleikanum,  en nálgun á atburðinn)

Útgerðin á Eyrarbakka í Sögulegu samhengi: 

Eyrarbakki var sögulega mikilvægur hafnarbær fyrir suðurlandsundirlendið og þjónaði sem verslunarmiðstöð fram á fyrri hluta 20. aldar. Á Lýðveldistímanum (frá 1944) hafði mikilvægi staðarins sem hafnar minnkað vegna lélegra náttúrulegra hafnarskilyrða og brúargerðar yfir Ölfusá, sem færði viðskipti annað. Á landsvísu gekkst sjávarútvegur Íslendinga undir mikla nútímavæðingu eftir 1944, knúinn áfram af efnahagslegum uppsveiflum síðari heimsstyrjaldarinnar og fjárfestingum í nútíma flota, sem breytti Íslandi í eitt auðugasta land heims um miðja 20. öld.

 

Þróun útgerðar: 

Uppgangur og nútímavæðing eftir stríð (1944–1960):

 Stríðshagkerfið, knúið áfram af breskum og bandarískum hernámum, dreifði fjármagni til Íslands, útrýmdi atvinnuleysi og hækkaði laun. Þetta leiddi til metnaðarfullrar áætlunar um að nútímavæða fiskiskipaflotann á fimmta og sjötta áratug síðustu aldar, þar sem Ísland eignaðist fhölda síðutoga (500–600 brúttótonn). Árið 1960 voru þessir togarar almennt í stærri höfnum eins og Reykjavík, Hafnarfirði og Akureyri, en Eyrarbakki naut ekki góðs af þessari þróun, einkum vegna slæmra hafnarskilyrða.

 

Sjávarútvegur á Eyrarbakka byggðist á smærri starfsemi, svo sem róðraskipum og síðar vélknúnum bátum. Breyting sem þróaðist eftir 1905 og úrelti hefðbundnar árabátaveiðar snemma á 20. öld. Eyrarbakki, Stokkseyri og Þorlákshöfn voru nokkuð samstíga í þessari þróun fyrstu áratugi vélbátaútgerðar og all mikil samvinna milli þessara útgerðarbæja.

 

Hraðfrystihús var starfrækt á Eyrarbakka um miðja 20. öld, sem endurspeglaði kröftuga þróun byggðarlagsins tengda fiskveiðum. Þessi stöð lokaði þó á tíunda áratugnum, sem markaði verulegan samdrátt í fiskvinnslu á staðnum. 

 

Áskoranir og hnignun (1970–1990):

 

 Fiskveiðar á Íslandi stóðu frammi fyrir áskorunum á kreppunni miklu og í sveiflum á markaði eftir stríð, en fiskveiðar á Íslandi náðu sér á strik með tækniframförum. Hins vegar komu takmarkanir á höfninni við Eyrarbakka í veg fyrir að hægt væri að hýsa togara, sem voru í auknum mæli staðsettir í stærri höfnum. Eyrarbakki, Stokkseyri og Selfoss gerðu þó tilraun með að gera út skuttogarann Bjarna Herjólfsson um nokkur ár, en útgerð hans reyndist óhagkvæm og að lokum var togarinn seldur.

 

Á áttunda áratugnum færðist fiskveiðiiðnaðurinn á Íslandi í átt að stærri verksmiðjuskipum sem unnu og frystu afla um borð og með tilkomu kvótakerfisins og tilfærslu á fiskveiðiheimildum áttu minni sjávarpláss undir högg að sækja. Lokun fiskvinnslustöðvarinnar á Eyrarbakka á tíunda áratugnum endurspeglar þessa þróun. Atburðir svo sem þegar bátar fórust, strönduðu eða ráku upp í fjöru í stórviðrum átti sinn þátt í hnignun útgerðar frá Eyrarbakka. 

 

Sjóminjasafnið á Eyrarbakka varpar ljósi á sögulega þýðingu svæðisins í fiskveiðum, sem tóku að dvína mjög undir lok 20. aldar.

 

Sjávarútvegur á Eyrarbakka hefur ekki upplifað neina endurreisn enda höfnin úrelt og fiskvinnsla aðeins í smáum stíl fyrir tilstilli smábáta. Efnahagur þorpsins hefur færst í átt að ferðaþjónustu, þar sem aðdráttarafl eins og Sjóminjasafnið og söguleg hús draga að sér gesti. 

 

Smábátafiskveiðar kunna að haldast áfram, en þær eru ekki verulegur efnahagslegur þáttur samanborið við sögulegt tímabil eða önnur svæði á Íslandi

Vestnorænir landnemar sóttu kvonfang til Bretlandseyja.

Landnám á Íslandi, sem hófst seint á 9. öld, samanstóð af blöndu af norrænum og keltneskum íbúum, með verulegum erfða- og menningarlegum framlögum frá báðum hópum. Þótt norsk áhrif ráðið ríkjum í tungumála- og stjórnmálauppbyggingu frumíslensks samfélags, eru keltnesk áhrif, sérstaklega frá gelískumælandi íbúum Írlands og Skotlands, augljós í erfðafræði, örnefnum, orðaforða og hugsanlega félagslegum venjum. Suðurströndin, þar á meðal Eyrarbakkasvæðið, sýnir ummerki um þessi áhrif, þó að takmarkaðar vísbendingar séu um Eyrarbakka sjálfan. Hér að neðan er sundurliðun á helstu keltneskum og norskum áhrifum, með áherslu á suðurströndina þar sem það er mögulegt.

Áhrif keltneskra manna á samfélag Íslendinga og Erfðafræðilegt framlag: Erfðafræðilegar rannsóknir, einkum deCODE og Oxford-háskóla, benda til þess að 62–63% af fyrstu kvenkyns landnemum Íslands og um 20–25% karlkyns landnema voru af keltneskum (írskum og skoskum) uppruna. Þetta bendir til umtalsverðrar gelískrar nærveru, líklega bæði frjálsra einstaklinga og þræla sem norrænir landnemar fluttu með sér. Hátt hlutfall keltneskra móðurætta bendir til þess að gelískar konur hafi gegnt lykilhlutverki í mótun samfélagsins á fyrstu árum, hugsanlega haft áhrif á fjölskyldugerð og menningarlega arfleið.

Áhrif á tungumál: Ákveðin íslensk orð, eins og æska, elli og heili, eru talin eiga uppruna sinn í gelísku, þar sem þau skortir samsvarandi orð í öðrum norrænum tungumálum. Þessi hugtök tengjast daglegum hugtökum, sem bendir til gelískra áhrifa á grunnorðaforða. Örnefni, sérstaklega á Suðurlandi, sýna hugsanlegar keltneskar rætur. Til dæmis gæti nafn eldfjallsins Bárðarbungu verið dregið af gelíska orðinu bard (verndari). Önnur staðarnöfn, eins og Saurbær (sem þýðir „frábær staður“ á gelísku), benda til keltneskrar byggðar eða nafngiftar. Í suðri hafa svæði eins og Rangárvallasýsla verið þekkt fyrir keltnesk staðarnöfn, sem benda til mögulegra gelískra byggðar eða áhrifa.

Menningarleg og bókmenntaleg áhrif: Keltneskar sagnahefðir, sérstaklega frá írskri og skoskri gelísku menningu, kunna að hafa haft áhrif á Íslendingasögur og skáldskap. Laxdæla saga, sem inniheldur sögu Melkorku, írskrar prinsessu sem var hneppt í þrældóm og flutt til Íslands, varpar ljósi á keltneskar persónur og þemu um flótta, sem hugsanlega endurspeglar gelíska frásagnarstíla. Tilvist keltneskra landnema, þar á meðal persóna eins og Auði djúpugðu Ketilsdóttur (norræn-gelísk 'drottning' sem settist að á Íslandi með írskum og skoskum áhöfnum), bendir til menningarlegra skipta í bókmenntum og félagslegum venjum.

Möguleg byggð fyrir norræna tíma: Fornleifafræðilegar vísbendingar og sögulegar frásagnir benda til þess að írskir einsetumunkar (papar) hafi hugsanlega búið á Íslandi fyrir byggð norrænna manna. Örnefni eins og Papey  og tilvísanir í papa í Landnámu styðja þessa hugmynd. Það er margt sem bendir til keltneskrar nærveru í sögu svæðisins frá þjórsá og austur að Skaftafelli.

Efnahags- og landbúnaðarvenjur: Keltneskt orðaforði tengt landbúnaði, fiskveiðum og búfjárrækt (t.d. hugtök tengd sauðfé) bendir til þess að gelískir landnemar hafi lagt sitt af mörkum til efnahagslegra venja. Tilvist sauðfjár á Íslandi fyrir komu norrænna manna, eins og sumir fræðimenn hafa bent til fyrri keltneskra landnáma eða viðskipta, þó það sé umdeilt. Á Suðurlandi gætu keltneskir bændur hafa myndað talsvert vinnuafl og haft áhrif á staðbundna landbúnaðarvenjur undir stjórn norrænna landnámsmanna og bændahöfðingja.

Áhrif norskra manna á samfélag tungumála: Íslenska er bein afkoma fornnorrænu, sem norskir landnemar fluttu með sér. Flestir textar, eins og Íslendingabók og Landnámabók, voru skrifaðir á forníslensku, mállýsku af vesturnorrænu, sem endurspeglar yfirráð norskra tungumála. Örnefni á Íslandi, þótt þau innihaldi nokkur keltnesk atriði, eru aðallega norræn að uppruna, sérstaklega þau sem tengjast landfræðilegum eiginleikum eins og fjörðum, fjöllum og bæjum og t.d. vík og flói.

Stjórnmálaleg og félagsleg uppbygging: Norrænir menn stofnuðu sjálfstjórnarsamfélag Íslendinga, sem byggðist á Alþingi á Þingvöllum. Þetta kerfi, sem á rætur sínar að rekja til norskrar ættbálkastjórnunar, lagði áherslu á höfðingja (goða) og lagaleg umgjörð eins og Grágás, sem sýnir lítil keltnesk áhrif. Landnámsmynstrið, eins og það er lýst í Landnámabók, var undir forystu norrænna persóna. Norrænir höfðingjar réðu ríkjum í landeignum og félagslegu stigveldi, sérstaklega í suðri, svo sem að Odda og Skarði á Rangárvöllum, Haukadal, Hruna, Víkingslæk, Hofi og Svertingstöðum.

Menningar- og trúarlegar venjur:
Norræn heiðni, með guðum sínum eins og Óðni og Þór, mótaði frumtrú Íslendinga þar til kristni var tekin upp um 1000 e.Kr. Ljóðrænu Eddusögurnar og sögurnar, þótt þær séu hugsanlega undir áhrifum frá keltneskum sagnalistum, eiga sér djúpar rætur í norrænni goðafræði og hetjuhefðum. Norrænir menn komu með skipasmíði og siglingahæfileika sína, sem voru mikilvægir fyrir landnám Íslendinga og síðar könnun á Grænlandi og Vínlandi. Þessi tækni var líklega fínpússuð í gegnum fyrri samskipti norrænna og keltneskra manna á stöðum eins og Dublin en hélst greinilega norræn.

Á Eyrarbakkasvæðinu laðaði frjósamt láglendi suðurstrandarinnar að sér norræna landnema, sem aðlöguðust landbúnaðarlífsstíl. Velmegun svæðisins, eins og sést í síðari fiskveiðisamfélögum eins og Eyrarbakka, endurspeglar skipulagshæfileika og sjómennsku norrænna.

Fornleifafræðilegar vísbendingar: Beinagrindur frá heiðnum tíma á Íslandi sýna líkamleg einkenni sem samræmast vestur-norskum íbúum, þó blandað saman við keltnesk einkenni. Rannsóknir á blóðflokkum (t.d. yfirburðir O-blóðflokksins) tengja Íslendinga betur við Skota og Norður-Íra, en efnismenningin - langhús, verkfæri og greftrunarvenjur - er að mestu leyti norræn.

Sérstök áhersla á suðurströndina og Eyrarbakka.
Eyrarbakki, sem er staðsettur á suðurströnd Íslands, var ekki stór byggð á fyrstu öldum en er nálægt mikilvægum svæðum eins og Vestmannaeyjum og Rangárvallasýslu, þar sem keltnesk áhrif má sjá. Síðari mikilvægi þess sem fiskveiðiþorps endurspeglar norrænar sjómennskuhefðir, en eldri keltnesk framlag má álykta út frá svæðisbundnum mynstrum.

Keltnesk áhrif á svæðinu:
Vestmannaeyjar, nálægt Eyrarbakka, eru nefndar eftir írskum þrælum sem flúðu þangað eftir að hafa drepið norræna húsbónda sinn, sem bendir til keltneskrar nærveru í fyrri sögu svæðisins. Þetta bendir til þess að gelískir einstaklingar, líklega þrælar, hafi verið hluti af lýðfræðilegum hópi suðurstrandarinnar. Örnefni í nálægri Rangárvallasýslu, eins og Saurbær, benda til keltneskrar byggðar eða nafngiftarvenja, hugsanlega teygja sig til Eyrarbakkasvæðisins svo sem Íragerði á Stokkseyri. Þessi nöfn benda til þess að gelískir bændur eða landnemar hafi búið á svæðinu og hugsanlega haft áhrif á landbúnað á staðnum. Laxdæla saga nefnir keltneskar persónur eins og Melkorku, en saga hennar gæti endurspeglað víðtækari starfsemi á suðurströndinni, þar sem sögusvið sögunnar nær yfir svæði ekki langt frá Eyrarbakka.

Norræn áhrif á svæðinu:
Frjósöm lönd suðurstrandarinnar löðuðu að norræna landnema sem stofnuðu bæi og fiskveiðisamfélög. Síðari hlutverk Eyrarbakka sem verslunar- og fiskveiðimiðstöð (t.d. Húsið frá 19. öld) endurspeglar norræna sjó- og efnahagslega skipulagningu, sem á rætur sínar að rekja til byggðarmynsturs þeirra. Norrænir höfðingjar voru líklega ráðandi í landeignum í kringum Eyrarbakka, eins og sést á suðurströndinni víðari, þar sem persónur eins og Ingólfur Arnarson settu fordæmi fyrir norræna stjórnarhætti. Fornleifasvæði í suðri, eins og þau sem eru undir gjóskulaginu frá árinu 870, sýna norræna búsetu, sem bendir til þess að innviðir svæðisins hafi verið knúnir áfram af norrænum aðilum.

Keltnesk áhrif eru lúmskari en mikilvæg, sérstaklega í erfðafræði, orðaforða og staðnöfnum og örnefnum og jafnvel hjátrú. Hátt hlutfall keltneskrar móðurætternis og orð sem eru af gelísku benda til þess að keltneskir landnemar, sérstaklega konur, hafi mótað lýðfræðilega og menningarlega uppbyggingu Íslands, jafnvel þótt það hafi verið undir norrænum yfirráðum.
..............
Gagnrýnið sjónarhorn:
Frásögnin af keltneskum áhrifum hefur notið vaxandi vinsælda á undanförnum áratugum, að hluta til vegna þess að hún hefur ögrað hefðbundinni víkingakennd Íslendinga. Þessa breytingu verður þó að skoða nánar: Hætta á ýkjum: Fullyrðingar um keltnesk áhrif, eins og þær sem Þorvaldur Friðriksson hefur gefið út, eru sannfærandi en þarfnast frekari málfræðilegrar og fornleifafræðilegrar staðfestingar. Ekki eru öll orð eða nöfn sem ekki eru norræn, endanlega gelísk; sum geta stafað af öðrum uppruna eða norrænum mállýskum. Þjóðernishyggja: Sjálfstæðisbarátta Íslendinga á 20. öld lagði áherslu á norræna arfleifð til að fjarlægja sig frá dönsku stjórninni, sem hugsanlega gerði lítið úr keltneskum framlögum. Nútíma endurmat gæti ofleiðrétt þessa skekkju og rómantíserað keltneskar rætur.

Frekari fornleifafræðilegar og málvísindalegar rannsóknir eru nauðsynlegar til að skýra þessa þróun og samtvinnun Gelískra og Norænna áhrifa.

Eyrarbakki, sem er staðsettur á suðurströnd Íslands, var mikilvæg höfn á víkingaöld (um 870–1100 e.Kr.), þó að fornleifafræðilegar og sögulegar heimildir um þróun byggðar séu takmarkaðar samanborið við aðra íslenska staði. Víðara samhengi byggðamynstra á Íslandi og svæðisbundinnar virkni veitir innsýn í hlutverk og þróun Eyrarbakka. Skoðum málið með aðstoð gervigreindar.

Fyrri landnámsbylgjan (um 870–930 e.Kr.)

Upphaf landnáms: Ísland var aðallega byggt af norrænum víkingum, með framlagi frá keltneskum íbúum, frá og með um 870 e.Kr. Strandstaðsetning Eyrarbakka í frjósömu Árnessýslu, nálægt Ölfusá, gerði það að kjörnum stað fyrir fyrstu landnema sem leituðu að ræktanlegu landi og aðgangi að sjávarauðlindum. Landnámabók nefnir landnema á nálægum svæðum, svo sem Loftur Ormsson í Gaulverjabæ,  Hásteinn Atlason að Stjörnusteinum Stokkseyri, og Hallstein sem hann gaf Eyrarbakka. Þórir Árnason að Selfossi. Herjólfur Bárðarson sem fékk Selvog af Ingólfi Arnarsyni en flutti sig svo á gróðursælla svæði austur fyrir Ölfusá.  Þá er Einarshafnar snemma getið sem bendir til þess að Eyrarbakki hafi verið hluti af neti strandbæja allt austur að Þjórsá.

Efnahagur og lífsviðurværi:
Fyrstu byggðir byggðust á blönduðu hagkerfi landbúnaðar (bygg, búfénaður eins og sauðfé og nautgripir), fiskveiða og veiða (selir, fuglar). Nálægð Eyrarbakka við sjóinn auðveldaði fiskveiðar og viðskipti, sem líklega laðaði að landnema sem stofnuðu litla, dreifða bæi frekar en miðlægt þorp, svo sem fjöldi hjáleiga og smájarða á svæðinu gefur til kynna.


Þróun á víkingaöld (um 930–1100 e.Kr.)

Höfn og verslun: Hlutverk Eyrarbakka sem hafnar er líklega vegna aðgengilegustu hafnarkostanna fyrir Suðurlandi og aðgengis að verslunarleiðum sem tengdu Ísland við Noreg, Bretlandseyjar og víðar. Innfluttar vörur eins og timbur, járn og lúxusvörur (t.d. glerperlur) sem fundust á nálægum stöðum benda til þess að Eyrarbakki hafi verið hluti af svæðisbundnum verslunarnetum.

Félagslegt skipulag: Byggðir í kringum Eyrarbakka voru skipulagðar undir stjórn goða, sem stjórnuðu auðlindum og miðlaði í deilum. Alþingi, sem stofnað var um 930 e.Kr. á Þingvöllum (Innan við dagleið frá Eyrarbakka fyrir ríðandi mann), bendir til þess að svæðið hafi verið samofið nýju laga- og stjórnmálakerfi Íslands. Á Eyrarbakka mætti hugsa sér að hafi verið haldnir árstíðabundnir markaðir við komu kaupskipa frá Noregi og Bretlandseyjum.

Fornleifafræðilegar vísbendingar: Fáar byggingar frá víkingaöld hafa verið grafnar upp beint á Eyrarbakka, en nálægir staðir eins og Stóraborg sýna dæmigerð langhús (með torfveggjum, timburgrind) og merki um járnvinnslu, vefnað og fiskveiðar. Þetta bendir til þess að byggðir Eyrarbakka hafi verið litlar en sjálfstæðar og einbeittar að sjómennsku. Byggingarefni mest megnis fengið af staðnum, hraungrýti og torf í hlaðna veggi, birki af svæðinu og innfluttir viðir í þakvirki klætt með torfi. Innviðir líklega af skornum skammti.

Aðlögun að umhverfinu: Eldfjallajarðvegur svæðisins og strandloftslag studdu landbúnað, en landnemar stóðu frammi fyrir áskorunum eins og jarðvegseyðingu og hörðum vetrum. Þeir aðlöguðust með því að byggja upp endingargóð torfvirki og auka fjölbreytni fæðuauðlinda, þar sem höfnin á Eyrarbakka auðveldaði aðgang að fiski og verslunarvörum til að bæta við staðbundna framleiðslu.

Lok víkingaaldar (um 1100 e.Kr.)

Þétting byggðar: Á síðari hluta víkingaaldarinnar jókst íbúafjöldi Íslands og land varð af skornum skammti, sem leiddi til skýrari landamæra og félagslegrar stigveldis. Eyrarbakki var líklega áfram mikilvæg höfn vegna stefnumótandi staðsetningu sem tryggði áframhaldandi notkun, þó svo Hafnafjörður væri orðin umfangsmeiri landshöfn í lok vikingaaldar.
Kristnisetning: Upptaka kristni um 1000 e.Kr., sem formlega var staðfest á Alþingi, hafði áhrif á byggðir. Litlar kirkjur, bænahús eða kristnir grafreitir kunna að hafa komið fram nálægt Eyrarbakka (samanber grafreit á Gónhól), eins og sést á öðrum stöðum á Suðurlandi eins og Þorláksbúð í Skálholti.

Hnignun víkingatímans: Við lok víkingatímans samþættist Ísland við víðtækari stjórnmála- og kirkjutengsl Norðurlanda. Hlutverk Eyrarbakka sem hafnar var enn til staðar, en líklega breyttist mikilvægi hennar þegar verslun miðstýrðist í færri, stærri höfnum eftir 1100 e.Kr. Höfnin hafi þá fallið undir yfirráð Skálholtsbiskups þar til hún varð mkilvægasta verslunarhöfn Danakonungs á 17 og 18 öld.

Takmarkanir og eyður

Áræðanlegar heimildir: Ólíkt stöðum innlands eins og Hofstöðum skortir Eyrarbakka ítarlegar fornleifarannsóknir frá víkingaöld, þannig að mikið er ályktað út frá svæðisbundnum mynstrum. Landnámabók og sögur nefna nálæga landnema en sjaldan Eyrarbakka sjálfan. Yfirleitt var talað um "Eyrar" sem samheiti yfir svæðið milli Ölfusá og Þjórsá.

Rof og nútímaþróun: Strandrof og síðari byggingarframkvæmdir kunna að hafa eyðilagt vísbendingar um fyrri byggðir, sem flækir endurgerð víkingasögu Eyrarbakka.

Þótt Grænlendingasagan gefi ekki nákvæmar upplýsingar um hönnun eða nafn skipsins, er því lýst sem kaupskipi, líklega knörr (fornnorrænt: knörr), sem var almennt notað af norrænum kaupmönnum á víkingaöld til langferðaviðskipta og landkönnunar. Hér er það sem við getum ályktað um skipið:

Tegund: Knörr

Knarrinn var breitt og sterkt flutningaskip hannað með stöðugleika og afkastagetu frekar en hraða að leiðarljósi, ólíkt glæsilegri langskipum sem notuð voru til hernaðar. Knarrar voru tilvaldir fyrir siglingar yfir Atlantshafið, fluttu vörur, búfé og farþega.

Dæmigerðar stærðir: Um það bil 16–20 metrar (50–65 fet) að lengd, 5–6 metrar (15–20 fet) á breidd, með grunnri djúpristu upp á um 1 metra (3 fet), sem gerði því kleift að sigla um strandsjó og ár.

Farmgeta: Gat borið allt að 20–30 tonn af vörum, þar á meðal verslunarvörur, vistir og hugsanlega búfé til byggðar.

 Smíði: Klinkerbyggð (yfirlappandi plankar) úr eik eða furu, með einni mastur og ferkantaðri segl úr ull eða hör. Skrokkurinn var kítti með tjöruull eða dýrahári til vatnsheldingar.

Knúningur: Aðallega segldrifinn, en búinn árum til að stjórna í hægum vindi eða þröngum rýmum. Hliðarstýri (stýrisár) stjórnborðshliðarinnar var notað til siglinga.

Áhöfn: Líklega 15–20 menn, miðað við dæmigerðar knarr-áhafnir, nægilega margir til að sigla, róa og stjórna farmi.

 

Eiginleikar:

Skipið hafði drekahausaðan stefni, sem er algengt einkenni víkingaskipa sem ætluð eru til að hræða eða verjast illum öndum, eins og fram kemur í lýsingum á „glæsilegu víkingaskipi“ Bjarna (þó að þetta sé kannski ljóðræn ýkja, þar sem knarar voru minna skrautlegir en langskip).

 

Það var þungt hlaðið farmi á ferðinni, þar sem Bjarni neitaði að afferma á Íslandi áður en hann elti föður sinn til Grænlands, sem bendir til að skipið hafi látið vel í hafi og verið gott sjóskip þrátt fyrir mikinn farm.

 

Skipið skorti háþróuð siglingatæki; Bjarni hafði „hvorki kort né áttavita“ og treysti á rauntíma reikninga, strandlínur og siglingar með hliðsjón af sól, mána og stjörnum þegar það var mögulegt.

 

Ferðin:

Ferðalag Bjarna hófst sumarið 986 e.Kr. þegar hann sigldi frá Eyrarbakka á Íslandi og ætlaði að ganga til liðs við föður sinn, Herjólf Bárðarson, sem hafði flutt sig til Grænlands með Eiríki rauða. Ferðin og uppgötvun Norður-Ameríku fyrir slysni er lýst hér að neðan:

 

Brottför frá Eyrarbakka

Bjarni, kaupskipstjóri með aðsetur í Noregi, sneri aftur til Eyrarbakka til að dvelja veturinn með foreldrum sínum, eins og hans var vani. Þegar hann frétti að faðir hans hefði gengið til liðs við Grænlandsbyggð Eiríks rauða ákvað hann að fylgja eftir án þess að afferma farminn.

Eyrarbakki var mikilvæg verslunarmiðstöð á suðurströnd Íslands, með höfn við ósa Ölfusár, sem gerði það að rökréttum brottfararstað.

 

Stormur og ruglingur

Á leiðinni til Grænlands lenti skip Bjarna í miklum stormi, auk þess sem þoka olli því að áhöfnin missti átt. Án áttavita eða korts sigldu þau marklaust í nokkra daga.

Stormurinn rak skipið suðvestur, langt af fyrirhugaðri stefnu í átt að austurströnd Grænlands.

 

Að sjá Norður-Ameríku

Þegar veðrið skánaði sá Bjarni ókunnugt land, lýst sem „þakið grænum trjám og ótrúlega hæðótt“, ólíkt hinu hrjóstruga, jökulþunga landslagi Grænlands.

 

Fræðimenn telja að Bjarni hafi líklega séð þrjú aðskilin svæði:

Nýfundnaland: Skógi vaxið með lágum hæðum, hugsanlega fyrsta landið sem sást.

 

 

Labrador: Flatt og skógi vaxið, sést eftir tveggja daga norðursiglingu.

 

Baffinseyja: Fjallótt með jöklum, sést eftir þrjá daga til viðbótar, þó Bjarni taldi hana „einskis virði“ og hélt áfram austur á bóginn.

 

Sumir telja að hann hafi náð allt suður til Maine, en það er óvíst.

 

Þrátt fyrir bænir áhafnarinnar um að kanna landið neitaði Bjarni að lenda og setti sér það markmið að komast til Grænlands til að hitta föður sinn á ný.

 

Koma til Grænlands

Eftir fjóra daga siglingu í austurátt, í slæmu veðri, sá Bjarni fjórða landið sem passaði við lýsingar á Grænlandi. Hann lenti nálægt búi föður síns í Herjolfsnesi (nú Ikigaat eða Narsaq), nálægt Kærleikshöfða.

 

Athyglisvert er að hann komst á áfangastað með innsæi og ágiskun, sem undirstrikaði hæfni hans sem siglingamanns þrátt fyrir skort á verkfærum.

 

Þýðing og afleiðingar

Söguleg áhrif:

Sýn Bjarna á Norður-Ameríku, sem síðar var kölluð Vínland (hugsanlega þýtt „Vínland“ vegna villtra vínberja eða „Engjaland“ vegna haga), var tímamótaatriði í landkönnunarsögunni. Það véfengdi þá trú að heimurinn endaði við vesturjaðar Atlantshafsins.

 

Skýrslur hans, sem í fyrstu mættu litlum áhuga á Grænlandi, vöktu forvitni þegar þær voru deilt í Noregi eftir andlát föður hans. Leifur Eiríksson, innblásinn af frásögn Bjarna, keypti sama skip og leiddi leiðangur um árið 1000 e.Kr. og stofnaði byggð í L’Anse aux Meadows á Nýfundnalandi, sem staðfest er með fornleifafundum frá 990–1050 e.Kr.

 

Endurnýting Leifs á skipinu undirstrikar endingu þess og hentugleika til siglinga yfir Atlantshafið.

 

Gagnrýni og arfleifð

Bjarni var bæði lofaður fyrir uppgötvun sína og gagnrýndur fyrir „forvitni“ sína, einkum af Eiríki jarli af Noregi, fyrir að kanna ekki löndin.

 

Uppgötvun hans lagði grunninn að norrænum könnunum á Norður-Ameríku, næstum 500 árum eldri en Kristófer Kólumbus.

 

Saga Grænlendinga, skráð á 14. öld, er enn aðalheimildin, þó að munnleg hefð hennar (sem hefur verið gefin í 200 ár) valdi einhverri óvissu. Fornleifafundir í L’Anse aux Meadows styðja frásögn sögunnar af veru norrænna manna í Norður-Ameríku.

 

Takmarkanir þekkingar

Sérstakar upplýsingar um skipið: Engar beinar vísbendingar lýsa nafni skipsins, nákvæmum stærðum eða einstökum eiginleikum. Endurgerðir af knörrum, eins og Sögu Farmanns (nútíma eftirlíking), veita innsýn í líkleg einkenni, en þetta eru alhæfingar.

Upplýsingar um siglingu: Frásögn sögunnar er óljós varðandi nákvæma leið og tímasetningu, og skortur á samtíma skriflegum heimildum (vegna munnlegrar hefðar) þýðir að sumar upplýsingar kunna að vera skrýtnar eða glataðar. Auðkenning Nýfundnalands, Labrador og Baffinseyjar er samstaða fræðimanna en ekki endanleg.

 

Menningarlegt samhengi: Ákvörðun Bjarna um að lenda ekki endurspeglar hagnýtt hugarfar — markmið hans var fjölskylduskylda, ekki landkönnun sjálfrar, sem stangast á við ævintýralegu staðalímyndina um víkinga.

 

-(Greinin er unnin með aðstoð gervigreindar AI á gögnum sem hun finnur á alnetinu)

Skipin sem sigldu milli Noregs og Íslands á vikingaöld eru sögð hafa keyrt á 3½ sjómílna meðalhraða á vakt (4 klukkustundir), sem er ekki mikið minna en það sem var reiknað í klukkustundum að meðaltali fyrir siglingar milli Kaupmannahafnar og Íslands um aldamótin 1900, nefnilega 3-4 mílur á vakt. Sagt er að árið 1024 hafi eitt skip siglt frá Møre í Noregi til kaupstaðarins á Eyrarbakka á Íslandi á 4 dögum. Þar sem hægt er að reikna vegalengd milli þessara staða sem *200 sjómílur hefur hún því farið *50 mílur á sólarhring eða rúmar *8 mílur í vakt, sem meðalhraði er nú einn af mestu sjaldgæfum á ferðum milli Kaupmannahafnar og Íslands.

[*Með Nútímamælikvarða: Milli Møre (Álasund og Eyrarbakka eru um 700 sjómílur og milli Kaupmannahafnar og Eyrarbakka eru 1. 123 sjómílur. Það þýðir að meðalhraði víkingaskipsinns milli Noregs og Íslands hafi verið 7,3 hnútar sem er góður hraði hjá seglskipi en frá Kaupmannahöfn til Eyrarbakka á 4 dögum væri hraðinn 11,5 hnútar sem er hamarkshraði skonnortu við bestu aðstæður - venjulegur sigligahraði um 8 hnúta /klst]

Heimild: Nordboernes Skibe

i Vikinge- og Sagatiden

 

af Dr. Valtýr Guðmundsson

Á árunum 1702 - 1714 voru þeir Páll Vídalín og Árni Magnússon skipaðir í nefnd á vegum konungs sem kanna átti kosti þess og galla að hverfa frá hefðbundinni einokunarverslun þar sem hver og einn kaupmaður stundaði verslun á tilteknu svæði með konungsleyfi og stofna íslenskt fyrirtæki sem hefði alfarið umsjón og einkaleyfi með allri íslandsverslun. Tilgangurinn var að hámarka hagnað af versluninni á Íslandi sem kæmi til vegna hagræðingar og því meiri skatttekjur rynnu til ríkissjóðs. Eftir að Árni og Páll höfðu kannað landsins gagn og nauðsynjar lögðust þeir alfarið gegn hugmyndinni um fyrirtækið og vildu halda í þá konngs verslun sem fyrir var. Það var ekki sist vegna hagsmuna íbúa Suðurlands til að halda úti heilsársverslun á Eyrarbakka. 

 

Forsagan:

Þann 20. apríl 1602, veitti Kristján 4 Danakonungur forréttindi fyrir Kaupmannahöfn, Malmö og Helsingør til að stunda einkaverslun á Íslandi til ársins 1614. Samhliða voru gefnar út ákveðnar reglur og tilmæli.

Þannig er áréttað, að kaupmönnum sé skylt að sjá Íslandi fyrir góðum og óspilltum kaupmannavörum, og ef það er ekki gert, skulu þeir bera ábyrgð á því gagnvart konungi. Þeir mega ekki hækka vöruverðið að eigin geðþótta heldur selja þær eftir gömlum íslenskum siðum og venjum. Þeim ber að nota íslenskar álnir, mál og þyngd, og allar deilur, sem upp koma milli kaupmanna og Íslendinga, verða að úrskurða á Alþingi.

 

Í upphafi virðist líka hafa verið nokkuð góður skilningur á milli Íslendinga og kaupmanna. Það stóð þó ekki mjög lengi, vegna reglugerðar frá 28. apríl. 1614. Meðal annars kom upp ágreiningur milli Íslendinga og kaupmanna um verð vörunnar. Ríkisstjórnin varð að lokum að grípa inn í og ??setja nákvæma gjaldskrá um viðskipti við Íslendinga. Þessi gjaldskrá var almennt hagstæð fyrir Íslendinga. Samhliða gjaldskránni var gefin út reglugerð um sérréttindi íslenskra kaupmanna þar sem settar eru reglur sem kaupmenn skulu fylgja enn nákvæmari en hinar fyrri. Hér eru sett inn nokkur ný ákvæði í þágu Íslendinga, einkum um viðskipti kaupmanna við íbúana. Það stendur í 14. mgr., að „þeir (kaupmenn) ættu á allan hátt að gæta vinsamlegs og sem sagt góðra siða við bæði veraldlega og klerka, svo að enginn landsbúa gæti með réttu kvartað yfir fyrrnefndum borgurum og kaupmönnum“.

Kaupmenn kvörtuðu mikið yfir nýju gjaldskránni. Þeir töldu að það stæði of nærri hagsmunum þeirra á meðan það kom til móts við óskir Íslendinga í nánast öllum atriðum. Þeir báðu því ítrekað beiðni til ríkisstjórnarinnar um breytingar og ívilnanir, en var ekki sinnt, sennilega aðallega vegna þess að íbúar á Íslandi báru á móti þeim og báðu um að halda gjaldskránni óbreyttri. Jafnframt kvörtuðu Íslendingar yfir því að fyrirtækið hefði að mörgu leyti brotið gegn gjaldskrá, bæði með því að senda of fáar vörur til landsins og af lakari gæðum en áður, auk þess að selja þær á hærra verði en gjaldskráin leyfði. Ríkisstjórnin var hér algjörlega á bandi Íslendinga og sannaði það með því að skipa kaupmönnum að fylgja nákvæmlega ákvæðum gjaldskrár og reglugerðar.

 

Fram til 1660 héldu þær 3 borgir, sem nefndar eru hér að ofan, verslun á Íslandi. Eftir þann tíma, en einkum eftir að íslenska félagið var slitið með tilskipun 7. mars 1662 fengu nokkrir einstakir kaupmenn réttindi til að versla í vissum höfnum á Íslandi. Nokkru fyrir og eftir félagsslit voru einnig nokkrar áætlanir í vinnslu um skipulag íslenskrar verslunar og voru langar og miklar samningaviðræður um það. Aðalhlutverkið í þessum samningaviðræðum var í höndum kaupmanns, Jonas Trellund, sem hafði um nokkurra ára skeið notið þeirra forréttinda að versla í nokkrum íslenskum höfnum. Nefnd var skipuð til að rannsaka og fjalla um tillögu hans en ekki virðist hafa tekist að komast að neinni endanlegri niðurstöðu í fyrstu. Endalokin urðu hins vegar á endanum óheppileg skipting landsins í 4 verslunarhéruð, fyrirkomulag sem með tímanum myndi valda svo miklum deilum og ágreiningi og gefa tilefni til svo margra háværra kvartana frá báðum hliðum. Þetta fyrirkomulag var komið á með reglugerð 31. júlí 1662, þar sem jörð var látin í hendur fyrirtækis í 20 ár og 4 verzlunarhéruðum skipt á milli 4 svokallaðra aðalþátttakenda, sem gátu þá hver fyrir sig tekið einstaka hagsmunaaðila inn í félagið.

 

 

Hér voru fyrst settar nokkru strangari reglur um verslun Íslendinga, þar sem íbúar urðu að halda sig stranglega við það hérað sem þeir tilheyrðu en ekki verslun í öðrum héruðum. 

Með tilskipun frá 29. jan. Árið 1684 voru reglurnar hertar enn frekar, með tilliti til þess að missa búsetu sína og verða þræll á Bremerholm fyrir þá sem verslað höfðu við aðra en sína eigin kaupmenn2. Staða Íslendinga varð þó enn óheppilegri með tilskipuninni 2. apríl 1689, því hér er umdæmum fjölgað verulega, þar sem flatarmál hvers einstaks héraðs er eðlilega takmarkað enn meira en áður og íbúar eru bundnir í ýmsum þröngum girðingum. Á þessum tíma var einnig tekinn upp nýr tollur (1684), miklu óhagstæðari fyrir Íslendinga en hin fyrri 1619, þar sem verð á erlendum vörum var hækkað, en það var lækkað á íslenzkum vörum. Árið 1682 bauðst ríkisstjórnin til að koma til móts við Íslendinga gaf hún út skipun til Íslands, að 4 gáfaðir Íslendingar skyldu sendir til að semja um nýja gjaldskrá við verzlunarleigurnar. 3 þeirra komu til Danmerkur árið eftir og tóku þátt í samningaviðræðum, en skoðanir þeirra voru svo bágbornar, að þeir vissu ekki hvernig þeir ættu að fullyrða um skoðun sína.

Um 1700 ríkti svo mikil eymd á Íslandi að nánast virtist sem stórar slóðir landsins myndu leggjast í eyði ef aðstoð kæmi ekki fljótt. Eldgos, rekur ís og óvenju hörð ár ollu slíkri hungursneyð að fólk dó í fjöldamörg á sama tíma og viðskipti og hernaðarleg samskipti voru þrúgandi en nokkru sinni fyrr. Að fengnu leyfi ákváðu íbúarnir á alþingi 1701 að senda einn af flokksstjórunum, Lauritz Gottrup, til Danmerkur til að bera fram kvörtun íbúanna fyrir konungi og athuga hvort þeir gætu fengið einhverja aðstoð og léttir í ýmsum málum. Að beiðni nefndarinnar lagði Gottrup kvartanir sínar fram skriflega og rökstuddi þær ítarlega. Þau voru mörg og margvísleg. Kvartað er yfir kúgun húsráðenda, yfir víðtækri hreinsun þeirra á fiskibátum, þar sem þeir gerðu bændum erfitt fyrir að hreinsa eigin báta, svipta þá fjölda fólks, yfir ólöglegri innheimtu skatta og hlunninda, yfir hinum mikla og yfirgnæfandi fjölda betlara og flækinga sem ráfuðu um landið til hins mikla og óbreyttu síst um viðskiptasambönd og kaupmenn. Hann kvartar þó sérstaklega yfir skaðsemi verslunarhverfanna. Víða þar sem íbúarnir eiga ekki nema hálfan sólarhringsleið til næsta kaupstaðar, neyðast þeir til að fara í nokkurra daga ferðir yfir fjöll og ofsaveður til að komast að kaupstaðnum þar sem þeim er gert að greiða oktroi. Þannig td. td. Hæsavík. Í þessu verslunarhverfi voru 12 tinglavs, þar á meðal einn sem heitir Svalbarsstrond. Héðan var aðeins ein sjómíla til Eyjafjarðar, en 15-16 til Húsavíkur, en landleiðin var 8 mílur og leiðin afar erfið. Svipað var uppi á teningnum með Hof so s hverfið. Milli Keflavíkur og Havnefjarðar voru héruðin svo misskipt, að margir bændur, sem gátu farið 4 ferðir á sólarhring til Keflavíkur, ef nauðsyn krefur, tilheyrðu Havnefjarðarhreppi, sem þeir höfðu 1 eða 2 dagsferðir til. Þar sem þetta og álíka tilfelli áttu sér stað, urðu fátækir bændur oft að vera heima án þess að geta komið í kaupstað, þar sem þeir höfðu hvorki efni á hestum né mönnum í svo langa ferð í miðri mestu umferð, og vildu þeir frekar vera án varninga kaupmanna, þótt þeir hefðu varla efni á, en hætta á að missa land sitt og þræla. Gottrup tókst strax að fá nýja gjaldskrá, mjög hagstæða fyrir Íslendinga. Verð á öllum nauðsynlegum og ómissandi varningi var lækkað umtalsvert á meðan það var hækkað á óþarfa vörum og minnkaði þar með hag kaupmanna verulega.

Nefndin um beiðnir Gottrups vann ötullega að málum veturinn 1701—1702 og skilaði konungi skýrslu sinni í apríl.

 

Í framhaldi af skýrslu nefndarinnar var gert ráð fyrir því að senda nefnd til Íslands til að kanna ástand landsins og aðstæður almennt. Til þess verks skipaði ríkisstjórnin tvo Íslendinga, Árna Magnússon matsmann og Pál Vidalin gildismeistara. Það var ekki lítið verkefni sem þeim var falið, því þeir áttu ekki aðeins að rannsaka og gera nákvæma grein fyrir öllu landi og afla upplýsinga um ótal atriði í stjórnsýslu landsins, skólakerfi, réttarmálum og öðru slíku, heldur einnig að rannsaka og kveða upp dóma í mjög mörgum réttarmálum. Ennfremur þurftu þeir að bregðast við ýmsum beiðnum frá stjórnvöldum af og til.

 

Okkur mun ekki þykja svo undarlegt, þegar rétt er tekið tillit til þessara mörgu og mikilvægu mála, sem nefndin átti að rannsaka, að starf hennar náði yfir 12 ár (1702—1714). Vinna nefndarinnar á Íslandi tafðist verulega vegna þess að Årni Magnússon var ítrekað kallaður til Kaupmannahafnar, einkum vegna samningaviðræðna um viðskipti. 

 

Á árunum 1704—1706 voru nokkrar áætlanir í gangi um stofnun íslensks fyrirtækis. Það virðist hafa verið almenn tilfinning um það sama í Kaupmannahöfn. Hagsmunaráð lagði það til, Verzlunarskólinn mælti með því, kaupmenn kusu það, Gyldenløve landshöfðingi, Kristján Muller amtmaður á Íslandi og Guildman Gottrup, allir sem einn kusu fyrirtækjaverslun. Kaupmenn telja upp ótal ávinning sem af þessu myndi hljótast, þar á meðal eftirfarandi: konungur verður öruggari um skattinn, hægt er að byggja þægileg geymsluhús í Kaupmannahöfn, skip verða smíðuð í konungsríkjum og löndum, Grænlenskt fyrirtæki verður hjálpað, vörurnar sem annars þyrfti að panta frá erlendum stöðum geta verið framleiddar í Danmörku af verslunarfólki, og mun meira verða af verslunarmönnum og meira fé til ráðstöfunar félagsins. Þessar ástæður hljóta að hafa verið, í augum konungs, óneitanlega mjög ánægjulegar. Viðleitni stjórnvalda á þessu tímabili miðaðist meira en nokkru sinni að því að hjálpa dönskum iðnaði og koma nýju lífi í öll mál. Allavega verðskuldaði málið að taka það til vandlegrar skoðunar.

Árni var eindregið á móti tillögunni um að stofna Íslenskt fyrirtæki og vonar að konungur taki tillit til þess að fátækur íslenski almúginn muni búa við enn verri aðstæður en þeir hafa verið með tilkomu fyrirtækjaverslunar. Og hann setur fram nokkrar veigamiklar ástæður til að styðja skoðun sína. Ef fyrirtæki stundaði verslunina væri samræmd og jafngóð eða slæm vara flutt inn í allar hafnir. Ef íbúar fengju illan varning í einni höfn, þá gagnaðist þeim ekki að snúa sér til annarrar, því þar máttu þeir ekki búast við betra. Samkvæmt núverandi viðskiptasamskiptakerfi er íbúum heimilt að fara til annars kaupmanns ef þeirra eigin kaupmaður ber ekki almennilegar vörur. Þetta skapar samkeppni þar sem hver kaupmaður leggur sig fram um að bera svo góðan og nægan varning að viðskiptavinir hans þurfi ekki að fara til annars.

Með tilskipun frá 13. apríl Árið 1706 var fyrra fyrirkomulagi verslunar viðhaldið. Ennfremur, til hagsbóta fyrir íbúa, er sett inn ákvæði sem krefst einhverra kaupmanna (sérstaklega á Eyrarbakka) til að taka á móti sláturfé frá alþýðu og góðum og hreinum fiski sjómanna. Hins vegar báðu kaupmenn af og til ríkisstj. um að stofna fyrirtæki, en Årni Magmisson stöðvaði það í hvert sinn, og hélst hið gamla fyrirkomulag á meðan hann lifði.

 

Heimild: þýtt úr dönsku =Tidsskrift.dk - Det Kgl. Biblioteks

Historisk Tidsskrift, Bind 6. række, 6 (1895 - 1897) 1

Den danske regering og den islandske monopolhandel, nærmest i det 18. århundrede.

Jón Jónsson

 

Á  árunum 1874 til 1918 lét JRB Lefolii verslunareigandi á Eyrarbakka slá nokkrar myntir sem greiðslu gegn vöruskiptum. All þekktir eru rúgbrauðs-peningar JRB Lefolii en einnig lét hann slá 10 aura mynt, 25 aura mynt og 100 aura mynt. Þessar myntir ásamt öðrum dönsk-íslenskum myntum má sjá á en.numista.com

Þegar verslunarbúðirnar a Eyrarbakka voru rifnar um 1950 fundu menn nokkrar myntir frá fyrri tíð í tóftumum. Ekkert er þó vitað um hversu margar myntir fundust þar. Það var svo um 1970 að á annan tug konungsmynta CX  fundust í fjörunni fyrir neðan þar sem verslunarbúðirnar stóðu en þó ekkert af þeirri mynt sem JRB lét slá fyrir utan örfáa rúgbrauðs-peninga.

Samkvæmt skandinavískum myntsamningum frá 1873 giltu gjaldmiðlar Danmerkur,  Noregs og Svíþjóðar jafnframt á Íslandi, en í raun komust mjög fáar af þessum myntum í umferð á Íslandi. Árið 1901 var þessum lögum breytt.

Viðtal við Sigurð Guðjónsson skipstjóra á Litlu Háeyri RUV spilarinn:

https://www.ruv.is/utvarp/spila/svipast-um-a-sudurlandi/37681/b7bagkst-um-a-sudurlandi/37681/b7bagk

Jón R Hjálmarsson ræðir við Sigurð um sögu þorpsins 1969

 

Upphaf þess að fuglafriðland var stofnað á 5 ferkílómetra flæðiengjum við Ölfusá ofan við Eyrarbakka má rekja aftur til ársins 1997 þegar Fuglaverndarfélag Íslands gerði samning við Eyrarbakkahrepp um uppbyggingu friðlandsins á þessu svæði og hófst þá félagið handa við að endurheimta votlendi svæðisins með því að fylla upp í fráveituskurði. Nánar má fræðast um friðlandið á vef Fuglaverndar https://fuglavernd.is/busvaedavernd/fridlandid-i-floa/ 

Maður hét Þorsteinn Helgason bóndi á Hala í Ölfusi og átti hann hund. Hundur sá hét Tígull og var hann líklega einn vænsti smalahundur héraðsins. Einhverju sinni vorið 1859 á Þorsteinn bóndi erindi út á Eyrarbakka, en þangað sóttu bændur verslun hvaðanæva af Suðurlandi. Hundurinn Tígull fylgdi húsbónda sínum að venju þennan dag. Þegar Þorsteinn hefur lokið erindi sínu, verður hann þess var að Tígull er horfinn og finnst hundurinn ekki þrátt fyrir eftirgrenslan og köll. Þorsteinn heldur því heim á Hala án hundsins góða.

Þorsteinn gat þó ekki vænst þess að Tígull rataði heim, því yfir Ölfusá var að fara og engin var brúin í þá daga, heldur voru menn ferjaðir yfir ána á ferjustað, sem í þessu tilviki var á Óseyrarnesi. Líklega hefur Þorsteinn ályktað að Tígull hafi elt einhverja tíkina sem sveimaði um þorpið.
Miðsumars á þorsteinn aftur erindi út á Bakka og spyr hann hundsins á leið sinni. Þá er honum sagt af kunnugum að Tígull hafi flækst að heimili prestsins síra Björns Jónssonar á Stóra Hrauni og ílengst þar, en prestur hafi síðan ljáð syni sínum Markúsi á Borg hundinn til brúks. Þorsteinn fer nú rakleitt að Borg (Bær sá stóð miðja vegu milli Eyrarbakka og Stokkseyrar.) og heimtar hundinn og lýsir hann eign sína. Þorsteinn kallar svo á hundinn sem gegnir þegar og halda þeir svo heimleiðis.

Þegar Þorsteinn er kominn út á Bakka kemur Markús eftir honum ríðandi og vill nú taka af honum hundinn góða og segir eign föður síns, en Þorsteinn vill ekki láta lausan og kemur til riskinga milli þeirra og barsmíða og beittu hvorir um sig svipu og fúkkyrðum í ríkum mæli og stóð slagurinn lengi vel og bar marga að fyrir forvitnis sakir. En þar kom að um síðir að slagnum lauk og hvor um sig hélt til síns heima. Það er svo skemst frá því að segja að Tígull gengdi Þorsteini og fylgdi honum heim.

Af þessu leiddi síðan kæru og klögumál fyrir landsdómi og urðu lyktir málsins þær árið 1863 að báðir væru sýknir saka og hélt Þorsteinn hundinum.

Ingibjörg Bjarnadóttir var um hríd kennari vid Barnaskólan á Eyrarbakka. Hún var fædd í Steinskoti 1895 og hér á myndinni stendur hún vid kennarapúltid í einni kennslustofunni. Hún var dóttir Katrínar Jónsdóttir og Bjarna Bjarnasonar. Eftir nám í Danmörku settist hún ad í Rekjavík og stofnadi þar, nærfatagerdina AIK í samstarfi vid Kristjönu Blöndal og Ástu Þorsteinsdóttur sem ráku verslunina Chic þar í bænum.

Tré fyrir framan Björgvin og Heiðmörk Það var ekki fyr en á 6. áratugnum að trjágróður fór að sjást í húsa görðum á Eyrarbakka. Það var þó ekki almennt en í einstaka görðum lagði fólk sig frammi við að rækta tré. Aðstæður til trjáræktar voru hinsvegar erfiðleikum háðar. Jarðvegur sendinn og næringasnauður. Trén þurftu því bæði vökvun og áburð og þótti hrossatað hentugur áburður í trjábeðin. Í annan stað gátu seltuáhrif verið mikil í vetrarstormunum svo nærri sjó og trén urðu því að vera í einhverju skjóli fyrir hafáttinni. Þá var einnig hætta á kali á veturna þegar lagðist í frosthörkur og norðaustanátt sem getur staðið vikum saman hér um slóðir. Í fyrstu var eingöngu um að ræða reynitré, greni og rifsberjarunna. Sumir tjölduðu striga yfir trén á meðan þau voru ung, einkum grenið. Á 9.áratugnum færðist mjög í vöxt að setja niður hekk, einkum tröllavíði. Á 10. áratugnum fór að bera meira á ösp sem virðist plumma sig bærilega í sendnum jarðveginum og þurfti lítið að hugsa um og birki sem annars var lítið um á Bakkanum.

Árið 1973 í kjölfar Vestmannaeyja gosins fjölgaði börnum í Barnaskólanum á Eyrarbakka þegar um 10 - 12 fjölskyldur settust þar að, sum tímabundið en önnur varanlega. Viðlagasjóður útvegaði færanlega skólastofu sem stóð fyrst norðan við skólabygginguna en var svo flutt suður fyrir þegar skólahúsið var stækkað seint á 8.áratugnum. Skólastofan hefur verið í notkun allt þar til á síðasta ári. Eftir að hafið var að byggja nýju skólastofurnar ákvað sveitarfélagið að selja þessa gömlu skólastofu sem fær nýtt hlutverk vestur í Stykkishólmi og mun þjóna landbúnaðarstarfsemi þar um slóðir.

Á áttunda áratugnum þ.e. 1971+ var lítið um að vera á Bakkanum á kvöldin og félagsstarf fyrir krakka með allra minsta móti. Félagsheimilið Fjölnir rifið sökum aldurs og viðhaldsleysis. Unnið var að því að gera Stað að framtíðar félagsheimili, en í Brimveri húsi UMFE var einhver starfsemi öðru hvoru um helgar. Stéttin fyrir utan Laugabúð var því aðal menningarsetur unglinga á þessum árum. Laugi var með búðina opna flest kvöld, enda var eftirspurn eftir gosdrykkjum, súkkulaði og frostpinnum mikil hjá þessum aldurshópi. Það var því viðtekin venja að hanga fyrir utan Laugjabúð á kvöldin allt fram undir háttatíma.